Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Białymstoku

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 28 lutego 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Sławomir Bagiński

Protokolant: Anna Niemyjska - Bocian

po rozpoznaniu na rozprawie 28 lutego 2024 r. w B.

sprawy z odwołania M. S.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B.

o rekompensatę

na skutek apelacji M. S.

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z 6 czerwca 2023 r. sygn. akt V U 176/23

zmienia zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję i przyznaje M. S. (1) prawo do rekompensaty.

Sygn. akt III AUa 552/23

UZASADNIENIE

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. decyzją z 26 stycznia 2023 r. wydaną na podstawie ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. z 2015 r. poz. 965) oraz ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2016 r. poz. 887 ze zm.) odmówił M. S. (1) prawa do rekompensaty. Organ rentowy stwierdził, że wnioskodawczyni nie spełnia warunków przewidzianych w art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 10 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, bowiem nie udowodniła ona wymaganego okresu 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, a jedynie 14 lat, 1 miesiąc i 25 dni. Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie uwzględnił jako pracy w szczególnym charakterze okresów kiedy to wnioskodawczyni korzystała z urlopu wychowawczego od 01.12.1987 r. do 31.08.1991 r. oraz urlopu dla poratowania zdrowia od 01.09.1997 r. do 31.08.1998 r.

Odwołanie od powyższej decyzji wniosła M. S. (1). Zaskarżyła ją w całości oraz wniosła o zmianę i przyznanie rekompensaty.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych w odpowiedzi na odwołanie wniósł o jego oddalenie, podtrzymując argumentację z uzasadnienia decyzji.

Sąd Okręgowy w Białymstoku wyrokiem z 6 czerwca 2023 r. oddalił odwołanie (pkt I) oraz zasądził od M. S. na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. kwotę 180 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego (pkt II).

Sąd pierwszej instancji ustalił, że M. S. (1) urodziła się (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 15 listopada 2022 r. przyznał wnioskodawczyni emeryturę z FUS od 1 sierpnia 2022 r. oraz okresową emeryturę kapitałową w kwocie zaliczkowej. Kolejną decyzją z 26.01.2023 r. przyznał emeryturę zgodnie z art. 24 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Odwołująca, 31 sierpnia złożyła wniosek o rekompensatę.

Sąd odwołał się do treści art. 2 pkt 5, art. 21 i art. 23 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. z 2017 r. poz. 664 ze zm.). Sąd uznał, iż w sprawie bezspornym było, że organ rentowy nie uwzględnił okresu korzystania przez wnioskodawczynię z urlopu wychowawczego od 1 grudnia 1987 r. do 31 sierpnia 1991 r. oraz urlopu dla poratowania zdrowia od 1 września 1997 r. do 31 sierpnia 1998 r. Sąd zwrócił uwagę, iż wnioskodawczyni konsekwentnie stała na stanowisku, że w spornych okresach pozostawała w stosunku pracy i była nauczycielką. ZUS nie kwestionował powyższych twierdzeń, jednakże organ rentowy wywodził, że tylko faktyczne wykonywanie pracy pozwala na uznanie danego okresu za okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.

Sąd pierwszej instancji stwierdził, iż nie kwestionuje twierdzeń odwołującej, iż w spornych okresach była zatrudniona jako nauczycielka na podstawie stosunku pracy i zauważył, że wykonywana przez nią praca była pracą w szczególnym charakterze.

Sąd Okręgowy odwołał się do treści art. 12 ustawy o emeryturach pomostowych i wskazał, że Sąd Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się w tej kwestii. W wyroku z 19.04.2016 r. II UK 193/15, w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że skoro przez pracę w szczególnych warunkach rozumie się wykonywanie takiej pracy, a nie pozostawanie w stosunku pracy, to nie ma podstaw do zaliczenia urlopu wychowawczego do okresu pracy w szczególnych warunkach, skoro pracownik w czasie tego urlopu jest zwolniony z obowiązku świadczenia pracy w szczególnych warunkach. Sąd zauważył również, że w uchwale z dnia 29 października 2020 r. III UZP 3/20 Sąd Najwyższy uznał, że przy ustalaniu okresu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, warunkującego prawo do rekompensaty na podstawie art. 21 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (art. 32 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS).

Zdaniem Sądu Okręgowego, odwołująca nie spełnia warunków do przyznania rekompensaty na podstawie art. 21 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, bowiem legitymowała się okresem pracy w szczególnym charakterze niższym niż 15 lat i na mocy art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. orzekł jak w pkt I wyroku. O kosztach postępowania Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 k.p.c.

M. S. (2) złożyła apelację od powyższego wyroku, zaskarżając go w całości, zarzucając błąd polegający na przyjęciu, że urlop wychowawczy odbywany przed 1991 r. w wymiarze około 4 lata 7 miesięcy oraz urlop dla poratowania zdrowia w okresie wrzesień 1997 - sierpień 1998 nie stanowią okresu zatrudnienia, o którym mowa w art. w art. 21 ustawy o emeryturach i rentach pomostowych z dnia 19 grudnia 2008 r., a tym samym uznanie, że nie osiągnęła minimalnego, 15 letniego okresu zatrudnienia w szczególnym charakterze, który uprawniałby do rekompensaty za pracę w szczególnym charakterze.

Z uwagi na powyższe, skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez zmianę decyzji ZUS i ustalenie, że zostały spełnione warunki do uzyskania prawa do rekompensaty z tytułu pracy w szczególnym charakterze z uwagi na przepracowanie co najmniej 15 lat na dzień 31 grudnia 2008 roku jako nauczyciel, co uprawnia do otrzymania dodatku do kapitału początkowego.

Organ rentowy wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego za II instancję.

Sąd Apelacyjny zważył i ustalił, co następuje:

Apelacja okazała się zasadna, jednak innych względów niż te, które zostały w niej podniesione. W ocenie Sądu Apelacyjnego należało przyjąć częściowo odmienną wykładnię przepisów określających warunku nabycia prawa do rekompensaty, od tej jaka wynika z orzeczenia Sądu Okręgowego. Stan faktyczny ustalony przez sąd pierwszej instancji, co do zasady, nie był sporny i znajduje należyte oparcie w materiale sprawy, dlatego Sąd Apelacyjny przyjmuje go za własny.

Ponadto z uwagi na przyjętą wykładnię prawa (o czym będzie mowa poniżej) należało dokonać dodatkowych ustaleń i kwalifikacji prawnej tych ustaleń.

Po 31.12.2008 r. M. S. (1) nadal wykonywała pracę na stanowisku nauczyciela. W okresie od 1.01.2009 r. do 30.08.2022 r. była ona zatrudniona w pełnym wymiarze czasu pracy jako nauczyciel biologii. W tym okresie łącznie za 44 dni otrzymywała wynagrodzenie za czas choroby (akta ZUS z wniosku o emeryturę - świadectwo pracy, k. 6). Podany wyżej okres zatrudnienia, z pominięciem wskazanych 44 dni, należy uznać,.za okres pracy w szczególnym charakterze w rozumieniu art. 32 ust. 1a, 3 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U.2023.1251 t.j. ze zm., dalej zwana „ustawą emerytalną”) w zw. z § 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.1983.8.43). Nie budzi zatem wątpliwości, że łącznie z okresami przypadającymi przed 31.12.2008 r., odwołująca łącznie ma ponad 15 lat pracy w szczególnym charakterze.

Przedmiotem sporu było ustalenie, czy ubezpieczona M. S. (2) spełnia warunki niezbędne do nabycia prawa do rekompensaty, o której mowa w art. 21 ustawy o emeryturach pomostowych. Sąd Okręgowy, jak również organ rentowy uznali, iż odwołującej nie przysługuje to prawo, z uwagi na fakt, iż nie spełniała ona warunków przewidzianych w art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz.U.2023.164 ze zm., zwana dalej „ustawą pomostową”), bowiem nie udowodniła wymaganego okresu 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze przed 1 stycznia 2009 r., a jedynie 14 lat, 1 miesiąc i 25 dni.

Sąd Apelacyjny przychyla się do ustaleń sądu pierwszej instancji, iż odwołująca przed 1 stycznia 2009 r. nie legitymuje się 15-letnim okresem pracy w szczególnym charakterze oraz że nie jest możliwe zaliczenie jej do stażu pracy okresu korzystania z urlopu wychowawczego od 1 grudnia 1987 r. do 31 sierpnia 1991 r. oraz urlopu dla poratowania zdrowia od 1 września 1997 r. do 31 sierpnia 1998 r.

Takie stanowisko znajduje potwierdzenie w uchwale Sądu Najwyższego z 29 października 2020 r. III UZP 3/20, na którą słusznie powołał się sąd pierwszej instancji. Apelacja argumentuje, że art. 32 ust. 1 a ustawy o emeryturach i rentach z FUS został wprowadzony 20 kwietnia 2004 r., co według skarżącej oznacza, że sporne okresy powinny być zaliczony do pracy w szczególnym charakterze

Argumentacja ta nie jest prawidłowa (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku w sprawie III AUa 845/19) i wystarczającą odpowiedzią tą kontrowersję wydaje się zacytowanie dwóch przepisów :

- art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (w brzmieniu obowiązującym przed 1.01.2024 r.) i

- art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy emerytalnej

Art. 21 ust. 1 ustawy pomostowej: Rekompensata przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli ma okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wynoszący co najmniej 15 lat.

Art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy emerytalnej: Przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.

Zwrócić należy uwagę na to, że instytucja prawa do rekompensaty została wprowadzona do porządku prawnego z dniem wejścia w życie ustawy o emeryturach pomostowych (1.01.2009 r.). To ten dzień jest miarodajny dla ustalenia treści przepisów, dotyczących tego jakie okresy można zaliczyć do okresów pracy w warunkach szczególnych. Z tym, że w przypadku zmiany prawa mógłby to być dzień późniejszy. W odniesieniu do zaliczania okresów zasiłkowych regulacja ustawy emerytalnej, od dnia wejścia w życie ustawy pomostowej nie zmieniła się. Zatem w odniesieniu do okoliczności sprawy nie powinno być problemu ze stwierdzeniem jaki okres „ w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS” oznacza okres pracy w szczególnych warunkach

Stanowisko odmienne wywodzić można by z reguły tempus regit actum (czas rządzi czynnością prawną), rozumianej w ten sposób, że samo uchylenie mocy obowiązującej przepisu nie przesądza sprawy jego dalszej stosowalności, rozumianej jako dopuszczalność ustalania na podstawie ich treści skutków prawnych pewnych faktów.

Tylko, że zasadą jest, że należy stosować prawo obwiązujące, a nie prawo nieobowiązujące. Oczywiście „okres stosowalności przepisu nie musi jednak ulegać i najczęściej nie ulega zakończeniu z chwilą jego wyeliminowania z systemu prawnego (derogacji). Należące do systemu reguły wtórne o charakterze intertemporalnym mogą bowiem nakazywać (i w wielu wypadkach nakazują) sięgnięcie do przepisów już nieobowiązujących, w celu ustalenia jakie skutki prawne wiązać należy z określonymi rodzajami faktów (w ten sposób nakazując ich „stosowanie”)”(Tomasz Pietrzykowski w: System Prawa Prywatnego tom I, pod redakcją Marka Safjana, str. 703). W odniesieniu do stosowania art. 21 ust. 1 ustawy pomostowej brak jest jakiegokolwiek przepisu intertemporalnego, aby do kwestii okresów zasiłkowych, móc zastosować prawo wcześniejsze, czyli prawo obwiązujące przed 1.07.2004 r. tj. przed dodaniem ust. 1a do art. 32 ustawy emerytalnej.

Zasadniczo w prawie ubezpieczeń społecznych przyjmuje się natomiast, że prawo nabyte pod rządami wcześniej obowiązujących przepisów – prawo nabyte in abstracto można zrealizować pod rządami nowych przepisów (zob. np. art. 186 ust. 3 ustawy emerytalnej). Tak też jest w sytuacji spełnienia wszystkich przesłanek nabycia prawa, jeżeli przed zmianą prawa nie spełniło się tylko ryzyko ubezpieczeniowe.

W niniejszej sprawie nie można mówić o nabyciu prawa do rekompensaty przed 1.01.2009 r. skoro instytucja rekompensaty została wprowadzona dopiero z tą datą. Stąd też argument z ochrony prawa nabytego nie ma uzasadnienia dla stosowania przepisów sprzed 1.01.2009 r.

Błędne jest też wywodzenie możliwości pominięcia ust. 1 a pkt 1 art. 32 ustawy emerytalnej na podstawie twierdzenia, że w odniesieniu do ustalania prawa do emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych przepis ten nie jest stosowany odnośnie do pracy wykonywanej przed 1.07.2004 r. Pomijając już kontrowersyjność tego poglądu w odniesieniu do osób, które do 1.07.2004 r. nie spełniły przesłanek „stażowych” do nabycia prawa do emerytury, to takie rozumowanie jest obarczone błędem argumentu. Jeżeli bowiem zmiana prawa dotycząca warunków nabycia emerytury w trakcie nabywania prawa podlega ograniczeniom, to nie można tego przenieść na kwestię prawa do rekompensaty, skoro instytucja prawa do rekompensaty została wprowadzona dopiero 1.01.2009 r. W czasie nabywania prawa podmiotowego do rekompensaty ( ius) nie było bowiem zmiany prawa ( lex) co do zaliczalności okresów zasiłkowych.

Nie ma podstaw do przyjęcia, że skoro prawo do rekompensaty jest jedną z instytucji mających na celu „wyjście” ze starego systemu emerytur z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, to z tego miałoby wynikać potrzeba stosowania przepisów na zasadzie tempus regit actum., skoro ustawodawca wyraźnie takiej decyzji nie podjął. Jak już wskazywano, po pierwsze, żaden przepis intertemporalny nie wskazuje na taką możliwość. Po drugie nie ma takiej konieczności z punktu widzenia Konstytucji (zob. punkt 53. – 5.4 uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 25 listopada 2010 r. K 27/09). Po trzecie wreszcie, gdyby uznawać inaczej, to przenosiłoby to rozważania z poziomu interpretacji na poziom walidacji.

Powyższe rozumowanie nie prowadzi jednak do stwierdzenia o braku prawa do rekompensaty odwołującej się, ponieważ zdaniem Sądu Apelacyjnego, posiadanie okresu 15 lat pracy w szczególnych warunkach ma dotyczyć łącznego okresu pracy, w tym także uzupełnionego okresami pracy po 31 grudnia 2008 r.

Po pierwsze należy mieć na względzie, że w niniejszej sprawie zastosowanie ma art. 21 ustawy o emeryturach pomostowych w brzmieniu obowiązującym przed 1 stycznia 2024 r. Rekompensata jest to jeden z składników algorytmu służącego obliczeniu wysokości emerytury. Jednocześnie należy mieć na uwadze to, że ustalenie rekompensaty następuje na wniosek ubezpieczonego (art. 23 ust. 1 ustawy o emeryturach pomostowych). W ocenie Sądu Apelacyjnego prawo do rekompensaty i jej wysokość są ustalane, zasadniczo, w odniesieniu do daty nabycia prawa do emerytury ( in abstracto). Gdyby nawet były co do tego wątpliwości, z uwagi na wnioskowy charakter rekompensaty, to nie może już budzić wątpliwości, że złożenie wniosku o rekompensatę przed nowelizacją art. 21 ustawy o emeryturach pomostowych prowadzi do uznania, że wysokość emerytury została ukształtowana na podstawie przepisów obwiązujących w czasie kiedy wszystkie elementy stosunku prawnego zostały ukształtowane Zostały bowiem ukształtowane zarówno co do przysługiwania prawa do emerytury, jak też jej wysokości, a podjęte już zostały czynności w postępowaniu emerytalno-rentowym uruchamiające mechanizm obliczenia wysokości emerytury z uwzględnieniem rekompensaty. Spowodowało to powstanie prawa do emerytury w określonej wysokości, tj. z uwzględnieniem prawa do rekompensaty

Jest to zgodne z regułą, iż co do zasady prawo nie działa wstecz. Powyższe stwierdzenie jest prawdziwe o tyle, o ile przepisy przejściowe, bądź istota stosunku prawnego nie zmieniają tej zasady. Ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o emeryturach pomostowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2023.1667, dalej zwana „ustawą zmieniającą”), zmieniająca art. 21 ustawy pomostowej z dniem 1.01.2024 r., nie zawiera przepisów przejściowych odnoszących się do omawianej kwestii. Zatem w odniesieniu do kwestii nabycia prawa do rekompensaty, w niniejszej sprawie należy stosować przepisy obwiązujące przed 1.01.2024 r.

Za wykładnią art. 21 ustawy pomostowej, przyjętą w mniejszej sprawie, przemawiają 3 zasadnicze argumenty: bezpośrednie rozumienie przepisu, analiza wzoru służącego do obliczania wysokości rekompensaty (kontekst systematyzacyjny) i cel ustawy.

Nabycie prawa do rekompensaty reguluje 21 ustawy pomostowej. W brzmieniu obowiązującym przed 1 stycznia 2024 r., rekompensata przysługuje ubezpieczonemu, jeżeli ma okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, wynoszący co najmniej 15 lat.

Z literalnej treści art. 21 ust. 1 ustawy pomostowej, w brzmieniu obowiązującym przed 1 stycznia 2024 r., nie wynika aby to właśnie przed 1 stycznia 2009 r. należało mieć okres 15 lat pracy w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze żeby nabyć prawo do rekompensaty. Mowa jest jedynie o konieczności posiadania okresu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jako takiego, który wynosi minimum 15 lat. Odmiennie sytuacja przedstawia się po nowelizacji ustawy pomostowej. Od 1 stycznia 2024 r. do art. 21 ust. 1 ustawy pomostowej wprowadzono warunek posiadania wymaganych okresów przed 1 stycznia 2009 r.

Pierwszoplanową, podstawową metodą wykładni prawa powinna być zawsze analiza kontekstu językowego przepisu. Obrazuje to pogląd wyrażony przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 28 czerwca 2000 r. w sprawie K 25/99, gdzie wskazano, że w państwie prawnym interpretator musi zawsze w pierwszym rzędzie brać pod uwagę językowe znaczenie tekstu prawnego. Jeżeli językowe znaczenie tekstu jest jasne, wówczas - zgodnie z zasadą clara non sunt interpretada – nie ma potrzeby sięgania po inne, pozajęzykowe metody wykładni. W takim wypadku wykładnia pozajęzykowa może jedynie dodatkowo potwierdzić, a więc wzmacniać, wyniki wykładni językowej wykładnią systemową czy funkcjonalną. Podobne znaczenie ma się rzecz z wykładnią tekstów prawnych, których sens językowy nie jest jednoznaczny z tego względu, że tekst prawny ma kilka możliwych znaczeń językowych, a wykładnia funkcjonalna (celowościowa) pełni rolę dyrektywy wyboru jednego z możliwych znaczeń językowych. W obu przypadkach interpretator związany jest językowym znaczeniem tekstu prawnego, znaczenie to stanowi granicę dokonywanej przez niego wykładni. Niekiedy twierdzi się też, że granicę wykładni stanowi cel ustawy i nazywa się to również granicą prawotwórczej działalności sądu.

Na interpretację art. 21 ustawy pomostowej należy również spojrzeć poprzez nawiązanie do zasadniczego celu i konstrukcji tej ustawy. Głównym świadczeniem przyznawanym na mocy tej ustawy jest emerytura pomostowa. Do uzyskania tego świadczenia, podobnie jak rekompensaty, nie wymaga się posiadania 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze zostało osiągnięte przed 1 stycznia 2009 r. Przeciwnie okresy te, jeżeli wynoszą mniej niż 15 lat, mogą być uzupełnione okresami przypadającymi po 31.12.2008 r. Pomijając już to, że po 31.12.2008 r. musi być podjęta praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, określona w art. 3 ustawy o emeryturach pomostowych. Zatem jak wnika z odniesień do głównego świadczenia przysługującego na podstawie ustawy, nie wszystkie okresy z 15 lat muszą być nabyte przed 1 stycznia 2009 r.

Celem rekompensaty, podobnie jak emerytury pomostowej jest łagodzenie skutków utraty możliwości przejścia na emeryturę przed osiągnięciem wieku emerytalnego przez pracowników zatrudnionych przy pracach w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. W przypadku rekompensaty, realizacja tego celu polega jednak nie na stworzeniu możliwości zakończenia wcześniejszego aktywności zawodowej, lecz na zwiększeniu emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, do której osoba uprawniona nabyła prawo do osiągnięcia wieku powszechnego. Innymi słowy rekompensata jest odszkodowaniem za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze osób, które rozpoczęły taką pracę przed 1 stycznia 1999 r. Zamysłem ustawodawcy było dążenie zastąpienia oczekiwań prawnych związanych z możliwością nabycia wcześniejszej emerytury i swoiste wynagrodzenie za odebranie przywilejów emerytalnych osobom legitymujących się stażem pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze i jednocześnie nie spełniających warunków do uzyskania emerytury pomostowej. Zatem rekompensata ma stanowić szczególny rodzaj odszkodowania dla osób, które wskutek zmiany stanu prawnego od 1 stycznia 2009 r., w związku z wejściem w życie ustawy o emeryturach pomostowych, nie nabędą emerytury w wieku obniżonym, ale poniosły już pewien „koszt” związany z określonymi uciążliwościami – to jest przed 1.01.2008 r. przed pracowały w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze.

Ostatni, ale zarazem bardzo przekonujący argument przemawiający za powyższą interpretacją art. 21 ust. 1 ustawy pomostowej, wynika z treści jej art. 22. Przepis ten określa wzory, za pomocą których możliwe jest obliczenie kwoty stanowiącej równowartość należnej rekompensaty. Zgodnie z głównym wzorem R = 64,32 * K * X, gdzie R oznacza kwotę rekompensaty, K oznacza kwotę obliczoną według zasad określonych w przepisach art. 174 ustawy emerytalnej oraz X oznacza współczynnik określony według wzoru. W przypadku kobiet, wzór stosowany do obliczenia współczynnika X wygląda następująco:

Zgodnie z powyższym, wzór zawiera ułamek, który w liczniku ma współczynnik Sw, oznaczający okres wykonywania przed 1 stycznia 2009 r. pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zaś w mianowniku liczbę 15.

Należy zauważyć, iż gdyby warunkiem koniecznym do nabycia prawa do rekompensaty było posiadanie 15-letniego okresu pracy w warunkach szczególnych przed 1 stycznia 2009 r. to wartością wpisywaną w miejsce współczynnika Sw musiałaby być zawsze liczba 15 lub większa. Za każdym razem powodowałaby (uwzględniając treść art. 22 ust. 3 art. ustawy pomostowej), iż miejsce ułamka należałoby przyjąć liczbę 1 (jeden). W art. 22 ust. 3 art. ustawy pomostowej zostało bowiem zastrzeżone, iż jeżeli wartość któregokolwiek z ułamków przekroczy 1 przyjmuje się, że wartość ta wynosi 1. Przy takim ograniczeniu nieracjonalnym byłoby wprowadzenie omawianego ułamka, ponieważ zawsze ułamek można by zastąpić liczbą 1. Mnożenie przez 1 nie zmienia wartości iloczynu.

Jedyny racjonalny sens wprowadzenia omawianej zmiennej Sw jest zatem taki, że ułamek Sw/15 może być „mniejszy lub równy jeden” (≤). Aby to uzyskać należy przyjąć, że zmienna Sw może przyjmować wartość mniejszą niż 15. Możliwość przyjęcia wartości zmiennej Sw mniejszej niż 15, zgodnie z definicją zmiennej Sw, oznacza, że okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przed 1.01.2009 r. może być krótszy niż 15. W powiązaniu z treścią art. 21 ustawy, który wymaga łącznie 15 lat pracy, oznacza to, że okres ten może być uzupełniony okresami pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przypadającymi po 31.12.2008 r.

Tak więc postulat racjonalnego ustawodawcy sprzeciwia się odmiennej wykładni. Wobec tego „zamysłem” ustawodawcy - przy uzyskiwaniu prawa do rekompensaty - było to, że należy zrekompensować nieuzyskanie prawa do emerytury osobom, które rozpoczęły prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przed 1.01.1999 r., za okres uwzględniający proporcję liczby okresów przepracowanych w takich warunkach przed 1.01.2009 r. do liczby 15. W przypadku zgromadzenia do 1 stycznia 2009 r. okresów pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w wymiarze niższym niż 15 lat, rekompensata będzie proporcjonalnie mniejsza niż w wypadku przepracowania wszystkich okresów przed 1.01.2009 r.

Przeciwko wykładni, przyjętej w niniejszej sprawie, przemawia treść uzasadnienia projektu ustawy zmieniającej. Odnosi się do tego drugi akapit cytowanego niżej fragmentu uzasadnienia projektu. Z tym, że zrozumienie sensu stwierdzenia zawartego w akapicie drugim wymaga zapoznania się także z akapitem pierwszym:

„W konsekwencji zmiany wygasającego charakteru emerytur pomostowych korekty wymaga, przewidziana w ustawie o emeryturach pomostowych, instytucja rekompensaty. Rekompensata to odszkodowanie za utratę możliwości nabycia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze dla osób, które nie nabędą prawa do emerytury pomostowej. Zaproponowana zmiana w definicji rekompensaty (art. 1 pkt 1 projektowanej ustawy) wynika z ustalonej praktyki organów rentowych (mającej miejsce od chwili wejścia w życie ustawy o emeryturach pomostowych), zgodnie z którą, organy te odmawiają ustalenia rekompensaty tylko tym ubezpieczonym spełniającym wymagania ustawowe do uzyskania prawa do emerytury pomostowej, które zostały potwierdzone prawomocną decyzją organu rentowego o ustaleniu tego prawa. Zmiana pozwoli na wyeliminowanie pojawiających wątpliwości interpretacyjnych odnoszących się do obecnego brzmienia art. 2 pkt 5 ustawy o emeryturach pomostowych (podnoszono w nich, że z dotychczasowego brzmienia ww. przepisu wynika, że rekompensata nie przysługuje już w sytuacji, kiedy ubezpieczeni spełnili tylko warunki ustawowe uzyskania prawa do emerytury pomostowej).

Takie same uzasadnienie ma zmiana, która służy wyraźnemu wskazaniu, że okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, który uprawnia do ustalenia rekompensaty musi przypadać przed dniem 1 stycznia 2009 r. (art. 1 pkt 5 projektowanej ustawy).”

Tak więc według projektodawcy także przed zmianą art. 21 ustawy, nabycie prawa do rekompensaty wymagało aby okres 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przypadał przed 1.01.2009 r. Stanowiska tego nie podzielił Sąd Apelacyjny, o czym była już mowa. Trzeba mieć też na względzie, że prawa nie kształtuje projektodawca lecz ustawodawca. Ponadto uzasadnienie projektu ustawy zmieniającej ma mniejszy wpływ na zrozumienie intencji ustawodawcy, co do znaczenia przepisów obowiązujących przed zmianą, niż gdyby takie uzasadnienie znalazło się w projekcie ustawy w brzmieniu pierwotnym.

Uzasadnienia projektu nie można uznać za swoistą wykładnię autentyczną treści ustawy obowiązującej przed zmianą – brak ku temu podstaw prawnych. Interpretacja ustawy po jej uchwaleniu należy do organów stosujących prawo, w szczególności do sądów. Tak więc punktem wyjścia, jak zawsze, jest wykładnia językowa włączając w to kontekst systematyzacji ustawy. Jeżeli efekty tej wykładni nie są zadowalające, bądź też wymagają sprawdzenia lub wzmocnienia, należy odwołać się do argumentów celowościowych i/lub aksjologicznych.

Mając na względzie wcześniejszą argumentację, w ocenie Sądu Apelacyjnego, wprowadzona zmiana nie jest uściśleniem istniejących już regulacji, a dodaniem nowego ograniczenia, które z którego jasno wynika, iż dopiero od czasu zmiany stanu prawnego, czyli od 1 stycznia 2024 r. koniecznym jest, aby okresy, które uprawniają do nabycia prawa do rekompensaty były zgromadzone do 31 grudnia 2008 r. Odnosić się to zatem może do emerytur nabytych po 31.12.2023 r. Wykładnia art. 21 ust. 1 ustawy pomostowej w brzmieniu obowiązującym przed 1.01.2024 r. prowadzi natomiast do wniosku, iż okres 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze odnosi się nie tylko do pracy wykonywanej przed 1 stycznia 2009 r., a do całego, łącznego okresu zatrudnienia.

W tym stanie rzeczy zaskarżony wyrok podlegał zmianie w całości - stosownie do art. 386 §1 k.p.c. Zmiana ta oznacza też uchylenie orzeczenia o kosztach. W tym zakresie zastosowanie miał art. 98 § 1 k.p.c.

Sławomir Bagiński