Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Białymstoku

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 14 czerwca 2024 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący	: sędzia	Beata Wojtasiak
Protokolant	:	Katarzyna Jamiołkowska

po rozpoznaniu w dniu 24 maja 2024 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa A. S. i M. S.

przeciwko (...) Bankowi (...) S.A. w W.

o ustalenie

na skutek apelacji powodów

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku

z dnia 9 listopada 2022 r., sygn. akt I C 1927/21

I.  zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że:

1.  ustala nieważność umowy kredytu mieszkaniowego(...) nr (...) ( (...)) z dnia 26 marca 2008 r. zawartej w B. pomiędzy M. S. i A. S. a (...) Bankiem (...) S.A z siedzibą w W.;

2.  zasądza od pozwanego (...) Banku (...) S.A na rzecz powodów M. S. i A. S. kwotę 577.874,31 (pięćset siedemdziesiąt siedem tysięcy osiemset siedemdziesiąt cztery 31/100) złotych wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie:

a)  od kwoty 171.372,72 (sto siedemdziesiąt jeden tysięcy trzysta siedemdziesiąt dwa 72/100) złotych – od dnia 13 października 2021 roku do dnia zapłaty,

b)  od kwoty 356.881,41 (trzysta pięćdziesiąt sześć tysięcy osiemset osiemdziesiąt jeden 41/100) złotych – od dnia 1 lutego 2022 roku do dnia zapłaty;

c)  od kwoty 49.620,18 (czterdzieści dziewięć tysięcy sześćset dwadzieścia 18/100) złotych – od dnia 20 września 2022 roku do dnia zapłaty;

3.  oddala powództwo w zakresie pozostałych odsetek;

4.  zasądza od pozwanego na rzecz powodów kwotę 11.834 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania, w tym kwotę 10.834 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 22 czerwca 2024 roku do dnia zapłaty;

II.  zasądza od pozwanego na rzecz powodów kwotę 9.200 złotych, tytułem zwrotu kosztów instancji odwoławczej, w tym kwotę 8.100 złotych tytułem kosztów zastępstwa procesowego wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się orzeczenia zasadzającego te koszty do dnia zapłaty.

(...)

I ACa 1839/22

UZASADNIENIE

M. S. i A. S. po ostatecznym sprecyzowaniu powództwa domagali się stwierdzenia nieważności umowy kredytu (...) nr (...) ( (...)) zwartej 26 marca 2008 r. oraz zasądzenia na ich rzecz kwoty 577.874,31 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty. W ramach roszczenia ewentualnego domagali się zasądzenia solidarnie na ich rzecz kwoty 250.000 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty tytułem nienależnej nadpłaty. Zażądali także zwrotu kosztów procesu.

(...) Bank (...) Spółka Akcyjna w W. wniósł o oddalenie powództwa w całości i zwrot kosztów procesu.

Wyrokiem z 9 listopada 2022 r. Sąd Okręgowy w Białymstoku oddalił powództwo w całości i zasądził od powodów na rzecz pozwanego kwotę 10.817 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd ten ustalił, że 26 marca 2008 r. strony zawarły umowę kredytu mieszkaniowego (...) nr (...) ( (...)) na kwotę 164.261,05 CHF celem sfinansowania budowy lokalu użytkowego przeznaczonego na wynajem. Zgodnie z § 6 (...) kredyt miał być wypłacony w transzach w formie przelewu na wskazany rachunek kredytobiorców i inwestora, a całkowita wypłata miała nastąpić do 20 marca 2009 r. W § 4 (...) zastrzeżono, że na sfinansowanie zobowiązań w kraju kredyt może być wypłacony w walucie polskiej. Wówczas zastosowanie znajdował kurs kupna dla dewiz obowiązujący w (...) SA w dniu realizacji zlecenia płatniczego, według aktualnej tabeli kursów.

Spłata kredytu miała nastąpić do 26 marca 2028 r. (§ 7 (...)) w drodze potrącenia przez Bank swoich wierzytelności z rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego kredytobiorców. W przypadku dokonywania spłat z (...) środki miały być pobierane w walucie polskiej w wysokości stanowiącej równowartość kwoty kredytu lub raty spłaty w walucie wymienialnej, w której udzielono kredytu, przy zastosowaniu kursu sprzedaży dla dewiz, obowiązującego w (...) SA, według aktualnej tabeli kursów (§ 20 (...)).

Kredyt wypłacono w 2 transzach: 28 marca 2008 r. w kwocie 36.000 zł i 21 maja 2008 r. w kwocie 297.748,73 zł.

Na podstawie wyjaśnień powodów Sąd ustalił, że Bank nie wytłumaczył im na czym polega kredyt walutowy i jaki wpływ na ich zobowiązanie będzie miała klauzula waloryzacyjna. Treść umowy nie podlegała negocjacji, gdyż sporządzona została według standardowego wzorca wykorzystywanego przez Bank.

Lokal użytkowy został zakupiony w celu wynajmu. Za niewiarygodne Sąd uznał wyjaśnienia powodów w części w jakiej podnosili, że zakupiony lokal nie był wynajmowany przez pierwszych 5 lat, a także że powódka w chwili zawarcia umowy nie prowadziła działalności gospodarczej, którą rozpoczęła dopiero w 2013 r. Zdaniem Sądu twierdzeniom tym przeczyły dowody z dokumentów, w tym treść polisy ubezpieczeniowej, z której wynikało, że 20 lipca 2008 r. powódka prowadziła działalność gospodarczą pod nazwą (...), a jako adres tej działalności widniał adres kredytowanej nieruchomości. W polisie wskazano przy tym REGON oraz NIP. Natomiast w 2012 r. działalność powódki zmieniła nazwę na (...) M. S..

Sąd oddalił wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu bankowości uznając, że ocena okoliczności powołanych w tezie dowodowej w części istotnej dla rozstrzygnięcia sprawy nie wymaga wiedzy specjalistycznej.

Za nieprzydatne uznał zeznania na piśmie świadków K. O., E. K. i I. H., gdyż osoby te nie pamiętały albo nie brały udziału w czynnościach związanych z zawarciem spornej umowy.

W oparciu o tak ustalony stan faktyczny sprawy, Sąd ocenił powództwo jako niezasadne tak w zakresie dotyczącym ustalenia nieważności umowy, jak i zapłaty. O ile interes prawny (art. 189 k.p.c.) powodów nie budził wątpliwości Sądu, to uwzględnieniu dochodzonych pozwem roszczeń stał na przeszkodzie brak konsumenckiego charakteru umowy (art. 22 ¹ k.c.). Powódka w chwili zawarcia umowy prowadziła bowiem działalność gospodarczą polegającą na świadczeniu usług stomatologicznych. Działalność tę zarejestrowała w nieruchomości zakupionej za środki uzyskane z kredytu, a nadto w samej treści umowy wskazano, że zakup nieruchomości ma charakter inwestycyjny, co również potwierdził powód. W takim stanie rzeczy Sąd uznał, iż zawarcie umowy kredytu pozostawało w bezpośrednim związku z prowadzoną przez powódkę działalnością gospodarczą, a co za tym idzie, powodowie nie mieli, w chwili zawarcia umowy kredytu, statusu konsumentów.

Uzupełniająco Sąd zaznaczył, że klauzule waloryzacyjne zawarte w spornej umowie nie odwoływały się do obiektywnych wskaźników, a pozostawiały po stronie Banku wyłączne uprawnienie do określania miernika wartości należności z umowy, co przekładało się na wysokość świadczeń strony powodowej. Umowa nie określała szczegółowego sposobu ustalania kursu (...), przez co kredytobiorcy byli zdani na arbitralne decyzje pozwanego. Powyższe przełożyło się na zakłócenie równowagi pomiędzy stronami umowy, co determinowało przyjęcie, że sporne zapisy pozostawały sprzeczne z dobrymi obyczajami oraz rażąco naruszały interes kredytobiorców.

O kosztach procesu Sąd orzekł na podstawie art. 98 k.p.c., zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu i w oparciu o § 2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych.

Apelację od tego wyroku wnieśli powodowie zaskarżając go w całości i zarzucając Sądowi Okręgowemu:

1)  naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przeprowadzenie dowolnej oceny dowodów, w szczególności umowy, dokumentacji kredytowej, zaświadczenia z ZUS potwierdzającego okresy składkowe powódki jako pracownika i uznanie, że powodowie w dniu zawarcia umowy, tj. 26 marca 2008 r. byli przedsiębiorcami (nie posiadali statusu konsumenta);

2)  naruszenie art. 233 § 1 i 2 k.p.c. poprzez pominięcie treści umowy, dokumentacji kredytowej, w tym przedwstępnej umowy najmu lokalu z 14 marca 2008 r. i zeznań świadka K. O., a w konsekwencji brak uznania, że celem zawarcia umowy było wynajęcie nieruchomości, a powódka po zawarciu umowy rozpoczęła działalność dentystyczną w kredytowanym lokalu;

3)  naruszenie art. 232 k.p.c. poprzez uznanie, iż to powodowie, wbrew treści umowy kredytowej, obciążeni są dowodem na wykazanie swojego statusu konsumenckiego, podczas gdy z treści umowy wynika, iż występują w niej jako konsumenci zaś ewentualne zmiany treści umowy wymagają formy pisemnej (§ 49 umowy);

4)  naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. poprzez pominięcie zaświadczenia ZUS z 14 kwietnia 2022 r. potwierdzającego okres składkowy powódki zatrudnionej na podstawie umowy o pracę na pełen etat w (...)w B.;

5)  naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przeprowadzenie dowolnej oceny dowodów, w szczególności umowy kredytowej o treści identycznej jak zawieranej przez pozwany Bank z konsumentami i uznanie, że wolą stron było zawarcie umowy gospodarczej, podczas gdy celem umowy był najem prywatny;

6)  naruszenie art. 327 ¹ § 1 k.p.c. poprzez niewskazanie przyczyn, dla których Sąd odmówił wiarygodności zeznaniom powodów odnośnie okresu, w którym powódka faktycznie rozpoczęła działalność dentystyczną w lokalu, tj. od 2013 r. oraz zeznaniom powoda, że przez 5 lat od zakupu lokalu stał pusty, jak również z jakiego powodu Sąd uznał za nieprzydatne pisemne zeznania świadka K. O.;

7)  naruszenie art. 76 k.c. w zw. art. 77 § 1 k.c. i § 49 umowy oraz art. 6 k.c. poprzez dokonanie ustaleń prowadzących do odmówienia powodom statusu konsumenta w oparciu o materiał dowodowy inny niż umowa kredytu i dokumentacja kredytowa przygotowana przez pozwanego;

8)  naruszenie art. 22 ¹ k.c. w zw. z art. 385 ¹ §1 k.c. i art. 76 Konstytucji RP poprzez odmowę uznania statusu konsumenckiego powodów w dniu zawierania umowy mimo braku bezpośredniego związku pomiędzy zakupem lokalu użytkowego a prowadzoną przez stronę powodową działalnością zawodową;

9)  naruszenie art. 22 ¹ k.c. w zw. z art. 5 k.c. i art. 2.1 pkt 2c ustawy z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, art. 76 Konstytucji RP oraz § 3 ust. 3, 4, 10 i § 8 rozporządzenia Ministra Finansów z 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych poprzez nieuwzględnienie obiektywnych umiejętności, kompetencji, wykształcenia i wykonywanych przez powodów zawodów dla oceny zagrożeń i ryzyk związanych z zawarciem umowy kredytu waloryzowanego do (...), zawierającej inne skomplikowane mechanizmy finansowe przeznaczone dla wykwalifikowanych podmiotów obrotu finansowego;

10)  naruszenie art. 58 k.c. poprzez ograniczenie się do zbadania umowy kredytu jedynie pod kątem istnienia w niej klauzul abuzywnych oraz statusu powodów, a w konsekwencji nierozpoznanie istoty sprawy, podczas gdy nieważność czynności prawnej (umowy) sąd zobowiązany jest brać pod uwagę z urzędu na każdym etapie postępowania;

11)  naruszenie art. 58 k.c. w zw. z art. 2 i 94 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi i art. 19 dyrektywy 2004/39/WE PE i Rady z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie rynków instrumentów finansowych oraz art. 84 k.c. i art. 3 Kodeksu Etyki Bankowej, art. 4, 5 i 6 ustawy z 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym poprzez naruszenie obowiązków informacyjnych wobec powodów;

12)  naruszenie art. 69 ust. 1 Pr. bank. w zw. z art. 58 § 1 k.c. poprzez niestwierdzenie nieważności umowy;

13)  naruszenie art. 353 ¹ k.c. w zw. z art. 69 ust. 1 Pr. bank. i art. 5 k.c. poprzez ich niezastosowanie.

W oparciu o powyższe zarzuty powodowie wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie powództwa, ewentualnie – uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz zwrot kosztów procesu.

SĄD APELACYJNY ZWAŻYŁ, CO NASTĘPUJE:

Apelacja powodów okazała się zasadna.

Sąd Apelacyjny podziela i przyjmuje za własne ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, poza ustaleniem nieposiadania przez powodów statusu konsumentów w trakcie zawierania spornej umowy kredytowej. Powyższe prowadzi do odmiennej oceny zasadności wytoczonego powództwa.

W orzecznictwie wskazuje się, że o statusie konsumenta na tle art. 22 ¹ k.c. rozstrzyga kilka elementów, z których kluczowy jest niezwiązany z działalnością gospodarczą lub zawodową charakter czynności prawnej dokonywanej z przedsiębiorcą. Kryterium to oznacza, że status konsumenta nie podlega ocenie in abstracto, lecz w relacji do konkretnej czynności prawnej. Okoliczność, że osoba fizyczna prowadzi działalność gospodarczą lub zawodową nie pozbawia jej per se atrybutu konsumenta. Osoba taka może bowiem korzystać ze statusu konsumenta, jeżeli dokonywana przez nią czynność nie jest bezpośrednio związana z jej działalnością gospodarczą lub zawodową (zob. wyrok SN z 12 kwietnia 2023 r., (...) 11/22). Bezpośredni związek dokonanej czynności prawnej z prowadzoną działalnością gospodarczą lub zawodową istnieje wówczas, gdy czynność ta nie zmierza przynajmniej częściowo do zaspokojenia osobistych (konsumpcyjnych) potrzeb. Posiadanie statusu konsumenta należy zatem ustalać na podstawie kryterium funkcjonalnego, sprowadzającego się do oceny czy stosunek umowny wpisuje się w ramy działalności niezwiązanej z wykonywaniem zawodu (handlu, przedsiębiorstwa). Dla kwalifikacji prawnej jako profesjonalisty decydujące znaczenie ma cel zawarcia umowy oraz bezpośredniość (typowość) jej związku z wykonywaną działalnością gospodarczą lub zawodową (nie wystarczy jakikolwiek związek, ale musi on być bezpośredni). Fakt, iż osoba fizyczna kupuje lokal, w którym nie zamieszkuje, nie odbiera jej statusu konsumenta w znaczeniu przyjętym w art. 22 ¹ k.c. Zakup lokalu mieszkalnego w celu lokowania środków finansowych nie oznacza, że chodzi o działalność zawodową lub gospodarczą w rozumieniu powyższego przepisu (zob. postanowienie SN z 22 marca 2024 r., I CSK 867/23 i wyrok SN z 14 czerwca 2023 r., (...) 254/22). Od działalności gospodarczej lub zawodowej wykluczającej in casu status konsumenta należy bowiem odróżniać zachowania mniej aktywne, a polegające na czerpaniu pożytków cywilnych z rzeczy lub prawa. Irrelewantne dla możności przypisania kredytobiorcy statusu konsumenta pozostają więc takie okoliczności, jak ewentualny, inwestycyjny (zarobkowy) cel nabycia nieruchomości, nawet z zamiarem jej wyłącznego wynajęcia dla zysku, o ile nie są spełnione cechy działalności gospodarczej (zob. wyrok SA w Lublinie z 10 października 2023 r., I ACa 400/23). Bez znaczenia dla zastosowania definicji konsumenta jest cel lub motyw danej czynności, np. działanie celem osiągnięcia zysku, pomnożenia majątku, odniesienia korzyści podatkowych lub spekulacji polegającej na dokonywaniu transakcji związanych z podwyższonym ryzykiem inwestycyjnym. Czynności prawne wynikające z samodzielnego zarządzenia przez konsumenta majątkiem ( private asset management), które wiążą się z inwestowaniem posiadanych środków (np. oszczędności) w instrumenty finansowe, wchodzą w zakres hipotezy art. 22 ¹ k.c. Podobnej ocenie podlega zawarcie przez konsumenta umowy kredytu na zakup, np. udziałów w sp. z o.o., akcji w spółce akcyjnej lub tytułów uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym (zob. wyrok (...) z 3 października 2019 r., C-208/18). W orzecznictwie podkreśla się również, że z perspektywy art. 22 ¹ k.c. nie bez znaczenia jest to, czy konsumencki charakter danej czynności został ujawniony drugiej stronie stosunku prawnego lub był dla niej rozpoznawalny. Posłużenie się przy zawieraniu umowy przez osobę fizyczną firmą tej osoby jako przedsiębiorcy, pieczątką, danymi identyfikującymi przedsiębiorcę (NIP, REGON, rachunek bankowy przedsiębiorcy) powinno zasadniczo wykluczyć możliwość przypisania umowie charakteru konsumenckiego (zob. wyrok SN z 18 kwietnia 2023 r., (...) 914/22).

Przenosząc powyższe uwagi na grunt niniejszej sprawy przede wszystkim wskazać należy, że powodowie mogli jako konsumenci nabyć lokal użytkowy w celach inwestycyjnych, tj. na wynajem. W aktach sprawy znajduje się przy tym umowa przedwstępna najmu lokalu usługowego z 14 marca 2008 r. (k. 138), która potwierdza wyżej wskazany cel umowy. W dacie zawierania umowy kredytu (26 marca 2008 r.) oboje powodowie pozostawali w stosunku pracy na podstawie umów na czas nieokreślony – powód jako funkcjonariusz Straży Granicznej, a powódka jako lekarz stomatolog w(...) (k. 102, 104, 106 i 107). Z treści umowy, poza samym oznaczeniem „biznes” nie wynika, by którykolwiek z powodów występował w niej jako przedsiębiorca. Brak tutaj jakiegokolwiek nawiązania do działalności gospodarczej bądź zawodowej (danych firmowych, pieczęci, NIP-u, REGON-u, rachunku bankowego przedsiębiorcy, itp.). Według przedłożonego przez pozwanego wydruku z (...) powódka rozpoczęła wykonywanie działalności gospodarczej (...)pod adresem kredytowanej nieruchomości dopiero w dniu 5 stycznia 2012 r. (k. 153). Jedynym argumentem, na którym pozwany buduje swą narrację jest w zasadzie polisa ubezpieczeniowa obejmująca skredytowany lokal, w której jako ubezpieczający została wskazana firma (...)(k. 154). Polisa została zawarta na okres od 21 lipca 2008 r. do 20 lipca 2009 r., a zatem po upływie 4 miesięcy od podpisania spornego kontraktu. Nie ma jednocześnie jakichkolwiek dowodów na to, by taka firma faktycznie istniała na rynku (brak rejestracji), bądź też by w zakupionym lokalu – przed styczniem 2012 r. – powódka faktycznie świadczyła usługi stomatologiczne. Na rozprawie z 19 października 2022 r. powód przyznał, iż na potrzeby zawarcia polisy dotyczącej lokalu użytkowego podane zostały dane nieistniejącej firmy.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego, mając na uwadze wszystkie okoliczności sprawy, a przede wszystkim brak miarodajnych dowodów potwierdzających w sposób niewątpliwy, że w nabytym ze środków z kredytu lokalu użytkowym faktycznie była prowadzona przez powódkę działalność gospodarcza (założona w niedługim czasie po zawarciu umowy kredytu) – nie da się zanegować (mając na względzie treść umowy i dokumentacji kredytowej), konsumenckiego statusu powodów. Uzupełniająco wskazać należy, że statusu tego z całą pewnością nie podważa fakt założenia działalności gospodarczej w 2012 r., gdyż ustalenia tego statusu dokonuje się wyłącznie na moment zawarcia umowy z przedsiębiorcą i irrelewantne dla tego ustalenia są następcze zmiany w sytuacji ocenianego podmiotu (zob. wyrok SA w Lublinie z 10 października 2023 r., I ACa 400/23).

Przechodząc do oceny zawartej w umowie stron klauzuli waloryzacyjnej w kontekście przesłanek z art. 385 ¹ k.c., przede wszystkim zaznaczenia wymaga, że z dotychczasowego dorobku orzeczniczego zarówno sądów krajowych jak i (...) wynika, iż postanowienia umowy (ewentualnie regulaminu bądź OWU), określające zarówno zasady przeliczenia kwoty udzielonego kredytu, jak i spłacanych rat – według kursów waluty obcej, pozwalające bankowi samowolnie kształtować te kursy (i tym samym niedające konsumentowi możliwości wyliczenia na ich podstawie wysokości należnych od niego świadczeń) są nietransparentne, a jednocześnie sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszające interes słabszej strony umowy. Takie zapisy pozostawiają pole do arbitralnego działania banku i w ten sposób obarczają kredytobiorcę nieprzewidywalnym ryzykiem oraz naruszają równorzędność stron, w związku z czym są niedopuszczalne. Za tego typu niedozwolone klauzule w judykaturze uznaje się szczególnie te, które odsyłają „do kursu obowiązującego w banku” bądź „kursu według tabeli kursowej banku” – a zatem kursu pozbawionego obiektywnych kryteriów i w żaden sposób nie dającego się zweryfikować dla kredytobiorcy (zob. np. postanowienia SN z: 28 marca 2023 r., I CSK 2210/22; 29 września 2023 r., I CSK 6994/22; 7 grudnia 2023 r. – I CSK 6272/22, I CSK 6426/22 i I CSK 5753/22; z 20 grudnia 2023 r. – I CSK 12/23 i I CSK 6564/22 oraz z 29 grudnia 2023 r., I CSK 6645/22).

W tym kontekście jako abuzywny ocenić należy zastosowany w umowie stron mechanizm waloryzacji bazujący na kursie kupna i sprzedaży dla dewiz „obowiązującym w (...) S.A. według aktualnej Tabeli kursów” (§ 4 ust. 2 i 3, § 15 ust. 1, § 21 ust. 2, § 31 ust. 1, § 35 ust. 1, § 38 ust. 1 i 2 (...)) zdefiniowanej w § 1 ust. 1 pkt 13 (...) jako: „Tabela kursów (...) S.A. obowiązująca w chwili dokonywania przez (...) S.A. określonych w umowie przeliczeń kursowych, dostępna w (...) S.A. oraz na stronie internetowej (...) S.A.”. W orzecznictwie zostało przy tym przesądzone, że klauzula waloryzacyjna w umowie kredytu indeksowanego oraz denominowanego określa główne świadczenie stron w rozumieniu art. 385 ¹ § 1 zd. 2 k.c. (zob. np. postanowienia SN z: 12 stycznia 2024 r., I CSK 4562/23; 17 maja 2023 r., I CSK 6781/22; 31 sierpnia 2023 r., I CSK 6139/22; 23 listopada 2023 r., I CSK 4921/22; 7 grudnia 2023 r., I CSK 5753/22; wyrok SN z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18; wyrok SA w Gdańsku z 4 lutego 2022 r., V ACa 340/21; a także wyroki (...) z: 20 września 2017 r., C-186/16; 20 września 2018 r., C-51/17 oraz z 14 marca 2019 r., C-118/17; postanowienie SN z 31 sierpnia 2023 r., I CSK 6139/22).

Mając na względzie sam tekst umowy stron (składającej się z części szczegółowej – CSU i ogólnej – COU zawierającej mechanizm denominacji) stwierdzić należy, że sporna klauzula waloryzacyjna nie została sformułowana jednoznacznie, gdyż zastosowany w niej sposób przeliczania waluty „według aktualnej tabeli kursów (...) S.A.” nie jest na tyle czytelny i zrozumiały, by kredytobiorcy byli w stanie samodzielnie ustalić wysokość swych świadczeń przy dokonywaniu przeliczeń. W orzecznictwie zwraca się jednak uwagę na to, że przy ocenie przesłanki transparentności, poza samym tekstem umowy, należy jeszcze mieć na względzie charakter i zakres informacji udzielonych konsumentowi przez bank na etapie przedkontraktowym (zob. wyrok SN z 13 maja 2022 r., (...) 464/22). Z całą pewnością nie jest tutaj wystarczające deklaratywne oświadczenie przez konsumenta (czy to we wniosku kredytowym, czy to w umowie), że został poinformowany o ryzyku walutowym i je zaakceptował.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego - z odwołaniem do orzecznictwa (...) wielokrotnie wyjaśniano, jakie standardy powinny być spełnione by uznać, że konsument został należycie poinformowany o specyfice kredytu powiązanego z walutą obcą oraz wynikającym z niego ryzyku kursowym. Prawidłowa informacja powinna uświadamiać konsumentowi, że ryzyko silnej deprecjacji złotego jest trudne do oszacowania w perspektywie długoterminowej i pozostaje realne. Konsument winien zdawać sobie sprawę z tego, że rozmiar deprecjacji waluty denominacji może spowodować utratę jego zdolności do spłaty kredytu, z czym może się wiązać poważne ryzyko utraty nieruchomości obciążonej hipoteką zabezpieczającą zobowiązanie. Niezbędne jest zatem przedstawienie mu danych nie tylko z okresu, kiedy nie miały miejsca zdarzenia powodujące istotne wahania kursu waluty, ale także przedstawienie zagrożeń będących wynikiem zdarzeń nadzwyczajnych mogących spowodować 100 - 200% wzrost kursu. W świetle standardu wynikającego z prawa unijnego za niewystarczające w tym względzie należy uznać nawet dane, których konieczność przekazania konsumentowi wynika z rekomendacji "S" Komisji Nadzoru Finansowego dotyczącej dobrych praktyk w zakresie ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie (zob. m.in. ww. postanowienie SN z 29 września 2023 r., I CSK 6994/22 i powołane tam orzecznictwo: wyroki SN z: 27 listopada 2019 r., II CSK 483/18, niepubl.; 10 maja 2022 r., (...) 285/22, niepubl.; 13 maja 2022 r., (...) 464/22, niepubl.; 24 czerwca 2022 r., (...) 10/22, niepubl.; 28 lutego 2023 r., (...) 763/22, niepubl.; 20 lutego 2023 r., (...) 809/22, niepubl.; a także postanowienia SN z 29 września 2023 r. wydane w sprawach I CSK 171/23 i 190/23).

Mając to na uwadze skonstatować należy, że Bank – zgodnie z rozkładem ciężaru dowodu (art. 6 k.c.) – nie wykazał, by wywiązał się należycie ze swych obowiązków informacyjnych wobec konsumentów. Nie przedstawił im historycznych kursów PLN/ (...), prognoz kursowych czy symulacji wzrostu salda zadłużenia na wypadek znacznej zwyżki kursu (...).

Zdaniem Sądu Apelacyjnego, pozwany nie zdołał również udowodnić (stosownie do wymogu z art. 385 ¹ § 3 i 4 k.c.), by powodowie mieli rzeczywisty wpływ na treść klauzuli denominacyjnej zawartej w: § 4 ust. 2 i 3, § 15 ust. 1, § 21 ust. 2, § 31 ust. 1, § 35 ust. 1, § 38 ust. 1 i 2 (...). Żaden z przedstawionych przez Bank dowodów tego nie potwierdza – ani dowody z dokumentów, ani z pisemnych zeznań świadków. Sam fakt, że w Banku obowiązywały określone procedury informacyjne w zakresie udzielania kredytów powiązanych z kursem waluty obcej nie oznacza sam przez się, że procedury te (abstrahując już od ich merytorycznej treści) zostały zachowane także w przypadku umowy stron, którą należy oceniać w sposób indywidulany.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego o indywidualnym uzgodnieniu treści spornych klauzul nie świadczy również dokument pt. Potwierdzenie zawarcia negocjowanej, natychmiastowej transakcji wymiany walut (k. 146). Nawet zakładając, że kurs wypłaty środków z kredytu został wynegocjowany przez powodów, to jednocześnie zauważyć należy, że okoliczność ta nie zmienia zapisów umownych, które to są przedmiotem oceny na gruncie art. 385 ¹ § 1 k.c. Skoro w umowie nie ma nic na temat negocjowania kursu (umowa zawarta 26 marca 2008 r.), to wspomniany dokument (sporządzony 21 maja 2008 r.) należy ocenić w kontekście sposobu wykonania umowy, który na gruncie art. 385 ² k.c. jest irrelewantny z perspektywy powództwa opartego na ochronie konsumenckiej.

Sankcja bezskuteczności będąca konsekwencją abuzywności postanowień umownych działa ze skutkiem ex tunc, co oznacza, że zdarzenia o charakterze następczym w stosunku do daty zawarcia umowy zawierającej klauzule abuzywne - z wyjątkiem woli konsumenta - pozostają bez znaczenia dla takiego charakteru postanowień umownych. W konsekwencji bez znaczenia jest to, w jaki sposób bank rzeczywiście stosował abuzywne postanowienia umowne, w szczególności czy przynosiły mu one nieuzasadnione korzyści i czy opierał się na powszechnej i utrwalonej praktyce bankowej (zob. postanowienie SN z 28 września 2023 r., I CSK 6430/22). Istotne jest tylko to, że konsument, nie mogąc prześledzić sposobu ustalania kursów w tabeli, nie mógł znać wysokości własnego zobowiązania w sposób pewny, co z reguły daje się stwierdzić już na podstawie samego tekstu umowy (zob. m.in. postanowienia SN z 29 września 2023 r., I CSK 5/23 i z 19 grudnia 2023 r. – I CSK 2023/23 i I CSK 2062/23).

Podsumowując stwierdzić należy, że sporne klauzule umowne składające się na mechanizm denominacji są abuzywne w rozumieniu art. 385 ^{( 1)} § 1 k.c. To zaś oznacza, że pozbawione są mocy wiążącej wobec konsumentów. Jest to przy tym bezskuteczność bezwarunkowa, ex lege, chyba że konsumenci złożyliby oświadczenie, że nie chcą skorzystać z przysługującej im ochrony – co w sprawie niniejszej nie miało miejsca. Stosownie zaś do treści art. 385 ^{( 1)} § 2 k.c. – strony są związane umową w pozostałym zakresie. W sytuacji jednak, gdy – tak jak w sprawie niniejszej – eliminacja niedozwolonego postanowienia umownego prowadzi do deformacji umowy w takim stopniu, że na podstawie pozostałej jej treści nie da się odtworzyć praw i obowiązków stron, to nie można przyjąć, że strony są związane pozostałą częścią umowy (tak też SN w przywoływanym już postanowieniu z 29 września 2023 r., I CSK 6994/22 oraz w postanowieniu z 14 grudnia 2023 r., I CSK 6181/22). Zgodnie z dominującymi poglądami Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych, które tut. Sąd Apelacyjny w pełni aprobuje – w razie eliminacji klauzuli waloryzacyjnej, zanika ryzyko kursowe, przez co dochodzi do zmiany charakteru głównego przedmiotu umowy, a finalnie – jej upadku. Innymi słowy, eliminacja z umowy klauzuli waloryzacyjnej uznanej za niedozwoloną sprawia, że umowa nie może dalej funkcjonować w obrocie prawnym z uwagi na brak (odpadnięcie) koniecznego składnika ( essentialia negotii) umowy nazwanej kredytu bankowego (art. 69 ust. 1 Pr. bank.). Obiektywna niemożność dalszego wykonywania umowy uzasadnia zaś orzeczenie jej nieważności, przy czym bez znaczenia jest tutaj kwestia tego, czy rozstrzygnięcie o tej treści doprowadzi do zachwiania równowagi kontraktowej stron (równowaga ta nie występowała już ab initio, skoro stwierdzono abuzywność postanowienia). Wyeliminowanie abuzywnej klauzuli przeliczeniowej (i tym samym niemożliwość ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej) nie może przy tym prowadzić do przekształcenia umowy kredytu denominowanego (indeksowanego) w kredyt złotówkowy (z oprocentowaniem obliczanym na podstawie wskaźnika LIBOR/SARON czy WIBOR), bądź też w kredyt tzw. czysto walutowy. W orzecznictwie wskazuje się bowiem na to, że po wyeliminowaniu ryzyka kursowego utrzymanie umowy o charakterze zamierzonym przez strony nie jest już możliwe, co przemawia za opowiedzeniem się o jej nieważności (zob. np. najnowsze postanowienia SN z: 5 lipca 2023 r., I CSK 5404/22; 29 września 2023 r., I CSK 6994/22; 7 grudnia 2023 r., I CSK 6426/22; 7 grudnia 2023 r., I CSK 3836/23; 12 grudnia 2023 r., I CSK 5534/22; 14 grudnia 2023 r., I CSK 5944/22; 19 grudnia 2023 r., I CSK 82/23; 21 grudnia 2023 r., I CSK 5895/22 oraz wyroki SN z 3 lutego 2022, II CSKP 459/22 i z 17 marca 2022 r., II CSKP 474/22).

Orzecznictwo jest także zgodne co do tego, że niedopuszczalne jest zastępowanie wyeliminowanego abuzywnego postanowienia umowy innym mechanizmem przeliczeniowym. Żaden bowiem przepis prawa, w tym: art. 65 § 1 i 2 k.c., art. 56 k.c., art. 354 § 1 k.c., art. 358 § 2 k.c., art. 453 k.c. nie daje ku temu podstaw. Uzupełnienie luk po wyeliminowaniu niedozwolonego zapisu stanowiłoby zbyt daleko idącą modyfikację umowy w celu ratowania sytuacji prawnej przedsiębiorcy stosującego niedozwolone postanowienia umowne, co sprzeciwiałoby się podstawowemu celowi dyrektywy 93/13/EWG jakim jest cel odstraszający (zob. np. postanowienia SN z 21 czerwca 2023 r., I CSK 4603/22 i z 27 października 2023 r. - I CSK 1957/23 i I CSK 2063/23 oraz wyrok z 29 marca 2023 r., II CSKP 1837/22).

Jedynie wyjątkowo możliwe jest zastąpienie niedozwolonego postanowienia odnoszącego się do sposobu określania kursu waluty obcej (w umowie kredytu indeksowanego czy denominowanego) innym sposobem określenia tego kursu, ale wymaga to zgody konsumenta, który ze względu na całkowity upadek umowy zostałby narażony na „szczególnie niekorzystne konsekwencje”, w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w czasie sporu, z uwzględnieniem jego rzeczywistych i bieżących interesów. W sytuacji zaś gdy powyższe przesłanki nie są spełnione (tak jak w sprawie niniejszej), umowa w całości upada (zob. np. postanowienia SN z: 12 kwietnia 2023 r., II CSKP 1531/22; 29 sierpnia 2023 r., I CSK 4312/22; 13 października 2023 r., I CSK 92/23; 21 grudnia 2023 r., I CSK 5895/22; 29 grudnia 2023 r., I CSK 6645/22).

W konsekwencji uznania umowy kredytu za nieważną, konsumentowi i kredytodawcy – na podstawie art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c. – przysługują odrębne roszczenia o zwrot świadczeń pieniężnych spełnionych w wykonaniu tej umowy (zob. uchwały SN z 16 lutego 2021 r., III CZP 11/20 i z 7 maja 2021 r., III CZP 6/21 oraz wyroki SN z 25 maja 2023 r. – II CSKP 989/22 i II CSKP 1311/22). Samo spełnienie świadczenia wypełnia przy tym przesłankę zubożenia po stronie powodowej, a uzyskanie tego świadczenia przez stronę pozwaną - przesłankę wzbogacenia. Oznacza to, że dla aktualizacji roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia wystarczające jest wykazanie samego przesunięcia majątkowego pomiędzy zubożonym a wzbogaconym będącego następstwem spełnienia nienależnego świadczenia. Bez znaczenia prawnego jest przy tym to, czy pozwany faktycznie rozporządził środkami finansowymi otrzymanymi w ramach spłat rat kredytu, choćby na pokrycie własnych zobowiązań i nie zachodzi w tym wypadku potrzeba ustalenia, czy wzbogacił się on kosztem powodów (zob. wyrok SA w Gdańsku z 24 czerwca 2022 r., V ACa 206/22 oraz wyrok SA w Białymstoku z 18 sierpnia 2022 r., I ACa 391/21).

Ponieważ z zaświadczenia wystawionego przez pozwany Bank wynikało, że powodowie w okresie od 26 marca 2008 r. do 16 września 2021 r. dokonali spłat na łączną kwotę 528.254,13 zł (k. 28-32), zaś z historii rachunku bankowego dołączonej do pisma rozszerzającego powództwo (k. 206-211) wynikało, że w okresie od 5 października 2021 r. do 5 maja 2022 r. uiścili dodatkowo kwotę 49.620,18 zł, obecnie tytułem świadczenia nienależnego zasądzeniu na ich rzecz podlegała łącznie kwota 577.874,31 zł. Od sumy tej należą się powodom odsetki liczone zgodnie z regułami unormowanymi w art. 455 k.c., a zatem od daty wynikającej z wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia (zob. wyrok TSUE z 7 grudnia 2023 r., C 140/22). W okolicznościach niniejszej sprawy powodowie w piśmie z 31 grudnia 2020 r. zakwestionowali skuteczność klauzuli waloryzacyjnej i wezwali Bank do zapłaty na ich rzecz kwoty 171.372,72 zł w terminie do 11 stycznia 2021 r. (k. 24). Roszczenie to stało się zatem wymagalne z dniem 12 stycznia 2021 r. Zważywszy jednak na fakt, że w pozwie żądanie odsetek od kwoty 528.254,13 zł (mieszczącej w sobie kwotę 171.372,72 zł) zostało określone od daty wniesienia pozwu do dnia zapłaty, żądanie odsetkowe w zakresie sumy 171.372,72 zł mogło być zasądzone dopiero od daty 13 października 2021 r. (art. 111 § 2 k.c.). W zakresie kwoty 356.881,41 zł odsetki ustawowe za opóźnienie podlegały uwzględnieniu od daty 1 lutego 2022 r. zważywszy, że wezwanie do zapłaty w zakresie tej sumy nastąpiło dopiero w pozwie, który strona pozwana otrzymała w dniu 31 stycznia 2022 r. (k. 53). Co się tyczy natomiast pozostałej kwoty 49.620,18 zł, odsetki należą się od 20 września 2022 r., bowiem odpis pisma zawierającego rozszerzenie powództwa został wysłany pozwanemu w dniu 6 września 2022 r. (k. 214). W aktach sprawy brak jednocześnie informacji odnośnie tego, kiedy odpis pisma został pozwanemu doręczony, zważywszy jednak na ukształtowane orzecznictwo nakazujące uwzględniać w takiej sytuacji 14 dni jako termin niezwłoczny w rozumieniu art. 455 k.c. (zob. np. wyrok SA w Gdańsku z 15 czerwca 2022 r., V ACa 143/22, wyrok SA w Warszawie z 4 kwietnia 2019 r., V ACa 717/18 oraz wyrok SA w Łodzi z 15 listopada 2018 r., I AGa 241/18), odsetki należało przyznać właśnie od 20 września 2022 r. Z tych względów tylko w takim zakresie roszczenie odsetkowe podlegało uwzględnieniu.

W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny orzekł jak w pkt. I ppkt. 1-3 na podstawie art. 386 § 1 k.p.c.

Merytoryczna zmiana orzeczenia poprzez uwzględnienie powództwa w zakresie roszczeń głównych skutkowała zmianą rozstrzygnięcia o kosztach procesu za pierwszą instancję. Powodom jako stronie wygrywającej spór należał się zwrot kosztów na podstawie art. 98 § 1, 1 ¹ i 3 k.p.c. i § 2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych.

O kosztach instancji odwoławczej orzeczono na mocy art. 98 § 1, 1 ¹ i 3 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c. oraz w oparciu o § 2 pkt 7 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 ww. rozporządzenia.

(...)