Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Białymstoku

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 10 października 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący	: sędzia	Bogusław Suter
Protokolant	:	Urszula Westfal

po rozpoznaniu w dniu 10 października 2023 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa R. Ś. i A. Ś.

przeciwko Bankowi (...) S.A. w W.

o ustalenie nieważności umowy, ewentualnie o zapłatę

na skutek apelacji powodów

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku

z dnia 24 marca 2022 r. sygn. akt I C 1074/20

zmienia zaskarżony wyrok w całości w ten sposób, że:

ustala, że umowa kredytu hipotecznego nr (...)z dnia 7 marca 2008 roku, zawarta pomiędzy R. Ś. i A. G. (obecnie Ś.), a Bankiem (...) S.A. jest nieważna;

zasądza od pozwanego na rzecz powodów kwotę 11.834 złote tytułem zwrotu kosztów procesu wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia uprawomocnienia się orzeczenia do dnia zapłaty;

zasądza od pozwanego na rzecz powodów kwotę 9.100 złotych tytułem kosztów instancji odwoławczej wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia uprawomocnienia się orzeczenia zasądzającego te koszty do dnia zapłaty.

(...)

I ACa 916/22

UZASADNIENIE

Powodowie, A. Ś. i R. Ś., wnieśli o ustalenie, że umowa kredytu z 7 marca 2008 r., którą zawarli z pozwanym Bankiem (...) S.A. w W., jest nieważna. Ewentualnie zażądali 30.443,45 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia doręczenia odpisu pozwu do dnia zapłaty. Wnieśli nadto o zasądzenie kosztów postępowania według norm przepisanych.

Podnieśli m.in., że jako konsumenci zawarli z pozwanym umowę kredytu indeksowanego do (...). Znajdowały się w niej klauzule niedozwolone. Zgodnie z tymi postanowieniami rozmiar świadczeń był wyznaczany przy użyciu przelicznika kursowego, który określał wyłącznie Bank. Było to sprzeczne z naturą zobowiązania umownego, a także z zasadami współżycia społecznego. Sposób skonstruowania umowy uniemożliwiał nadto ustalenie wysokości świadczeń. W wyniku tego była nieważna. Powodowie domagali się w powództwie głównym ustalenia tej okoliczności. Ewentualnie, gdyby umowa funkcjonowała bez mechanizmu indeksacji, wnieśli o zasądzenie różnicy pomiędzy tym, co uiścili w okresie od 21 lipca 2010 r. do 22 czerwca 2020 r. a kwotą należną.

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa. Podniósł zarzut przedawnienia roszczenia pieniężnego. Wniósł o zwrot kosztów postępowania według norm przepisanych.

W wyroku z 24 marca 2022 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo główne i ewentualne (pkt I) oraz zasądził od powodów solidarnie na rzecz pozwanego 10.817 zł tytułem zwrotu kosztów procesu (pkt II).

Powyższe rozstrzygnięcie zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne.

Powodowie złożyli do pozwanego wniosek o udzielenie kredytu w (...). Nie negocjowali zapisów zawartych w zaoferowanym im wzorcu umownym. Nie byli informowani o: ryzyku kursowym, mechanizmie indeksacji i o tym, jak Bank ustala tabele kursowe. Z doświadczenia, które zdobyli podczas pobytu za granicą, wiedzieli o spreadzie, a także o tym, że kursy walutowe podlegają wahaniom.

W dniu 7 marca 2008 r. strony zawarły umowę kredytu. Skredytowana kwota wynosiła 184.720 zł. Była przeznaczona na zrefinansowanie kredytu mieszkaniowego. Kredytodawca miał wypłacić środki, a kredytobiorcy powinni je spłacać, w złotych wedle kursów odpowiednio kupna i sprzedaży (...) zawartych w tabeli obowiązującej w Banku. Nie określono, w jaki sposób miała być konstruowana.

W dniu 11 marca 2008 r. strony w aneksie zmieniły umowę w ten sposób, że m.in. opisano sposób konstruowania tabel kursowych.

W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy zważył, że powodowie zawarli umowę jako konsumenci (art. 22 ¹ k.c.). Nie mieli wpływu na kształt spornych postanowień. Zawarto je we wzorcach umownych i były nieuzgodnione indywidualnie. Nie precyzowały zasad przeliczania (...) na złote. Kredytodawca przyznał sobie zatem prawo do jednostronnego regulowania wysokości rat i całej wierzytelności. To zaś było niezgodne z dobrymi obyczajami. Nie naruszało jednak rażąco interesu konsumentów, bo w chwili powstania stosunku prawnego kredyt był znacznie korzystniejszy od zobowiązania w złotych oprocentowanego w oparciu o stopę referencyjną WIBOR. Nadto sporne klauzule umowne jedynie marginalnie wpłynęły na zwiększenie obciążeń kredytobiorców. W umowie nie było zatem postanowień niedozwolonych. Zastosowany w niej mechanizm indeksacji nie był też niezgodny z ustawą. Z tych względów czynność prawna była w całości skuteczna. Co więcej, powoływanie się na jej nieważność z uwagi na niedozwolony charakter postanowień przeliczeniowych zmierzało do zwrotu wzajemnych świadczeń bez uwzględnienia sytuacji kredytodawcy. Było to sprzeczne ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem umowy kredytu, której celem jest nie tylko realizacja potrzeb konsumentów, ale też zapewnienie, że bank nie straci na udostępnieniu kapitału (art. 5 k.c.). Co prawda znaczący wzrost kursu (...) w okresie spłaty zobowiązania mógł potencjalnie stanowić podstawę roszczenia opartego o nadzwyczajną zmianę stosunków (art. 357 ¹ k.c.), ale także w takim przypadku nie można byłoby domagać się nieważności umowy. Z tych względów powództwo główne o ustalenie oraz roszczenie ewentualne o zapłatę oparte o art. 410 k.c. nie było zasadne. O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 § 1 i § 3 k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku złożyli powodowie. Zaskarżyli to orzeczenie w całości i zarzucili naruszenie:

art. 227 k.p.c. w zw. z art. 278 § 1 k.p.c. poprzez oddalenie wniosku powodów o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego, podczas gdy pozwoliłby ustalić rozmiar nadpłaty dochodzonej w powództwie ewentualnym;

art. 385 ¹ § 1 k.c. poprzez uznanie, że klauzule indeksacyjne są jednoznaczne, niesprzeczne z dobrymi obyczajami i nie naruszaj rażąco interesów konsumentów, podczas gdy:

nie są jednoznaczne, bo nakazują wyliczanie świadczeń umownych w oparciu o kursy wyliczane przez Bank;

odwołują się do kursu, który Bank mógł ustalać jednostronnie;

zakłócają równowagę stron, bo Bank może samodzielnie wpływać na rozmiar zobowiązania;

zastosowanie kursu kupna i sprzedaży powoduje, że rozmiar udzielonego kredytu jest niższy niż kwota kapitału do spłaty;

art. 385 ¹ § 1 k.c. w zw. z art. 69 ust. 1 i ust. 2 pkt 2 u.p.b., art. 58 § 1 k.c. poprzez uznanie, że umowa jest ważna, podczas gdy w wyniku wyeliminowania klauzul niedozwolonych została pozbawiona elementów konstrukcyjnych;

art. 189 k.p.c. poprzez pominięcie, że powodowie wykazali przesłanki nieważności oraz interes prawny;

art. 5 k.c. poprzez uznanie, że powodowie nadużyli prawo dochodząc swojego roszczenia, podczas gdy normy prawne nie przewidują odstępstwa od zastosowania sankcji nieważności;

art 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 i § 2 k.c. poprzez pominięcie, że powodowie dokonali nadpłaty w kwocie dochodzonej w powództwie ewentualnym.

Z uwagi na powyższe wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie powództwa głównego bądź ewentualnego. Zażądali też zwrotu kosztów postępowania odwoławczego według norm przepisanych.

Pozwany wniósł o oddalenie apelacji. Zażądał zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje.

Apelacja była zasadna.

Sąd Apelacyjny zaaprobował i przyjął za własne ustalenia faktyczne, na jakich oparto zaskarżone orzeczenie (art. 387 § 2 ¹ pkt 1 k.p.c.).

Zasadny był zarzut naruszenia art. 385 ¹ k.c. Przesłanki tej normy zostały spełnione w odniesieniu do postanowień kontraktowych, które dotyczyły sposobu określania kursu (...), po którym ustalono rozmiar: kredytu w walucie obcej oraz świadczeń umownych spłacanych w złotych (§ 2 ust. 2, § 7 ust. 1 umowy; § 2 pkt 19, § 3 ust. 2, § 8 ust. 3, § 9 ust. 4, § 10 ust. 4 i ust. 5, § 12 ust. 3 Regulaminu).

Nie było sporne, że powodowie zawarli umowę jako konsumenci (art. 22 ¹ k.c.). Zobowiązanie kredytowe zaciągnęli na zrefinansowanie innego kredytu mieszkaniowego, który dotyczył nabycia odrębnej własności lokalu mieszkalnego (§ 2 ust. 3 i ust. 4 umowy).

Klauzule określające sposób ustalania kursu (...) nie zostały uzgodnione indywidulanie. Jak wynikało z art. 385 ¹ § 3 k.c., doszłoby do tego, gdyby strony wspólnie ustaliły ich ostateczne brzmienie. Powinno to nastąpić w wyniku rzetelnych negocjacji, w ramach których konsumenci mieliby realny wpływ na treść kontraktu, chyba że poszczególne postanowienia zostały przez nich sformułowane i włączone na ich żądanie (patrz: postanowienie SN z 6 marca 2019 r. I CSK 462/18; wyrok SN z 1 marca 2017 r. IV CSK 285/16). Z art. 385 ¹ § 4 k.c. wynikało, że ciężar wykazania powyższych okoliczności spoczywał na pozwanym. Nie podołał tej powinności.

Nie zakwestionował, że jego przedstawiciele nie uzgadniali spornych postanowień umownych dotyczących kursów przeliczeniowych. Sam przyznał – a nadto powołał na tę okoliczność zasadnie pominięty dowód z zeznań świadka M. S. – że oddziaływanie powodów na treść powyższych postanowień polegało w zasadzie na zawnioskowaniu o udzielenie kredytu indeksowanego do (...) w oznaczonym przez nich rozmiarze, okresie i walucie spłaty (np. s. 60 pkt 41 i nast. odpowiedzi na pozew). Konkluzji tej nie przeczyła treść załączonych do odpowiedzi na pozew zanonimizowanych umów kredytowych (k. 217 – 222). Istnienie tych kontraktów dowodziło nie tyle gotowości pozwanego do dokonywania uzgodnień klauzul przeliczeniowych, co tego, że jego klienci mogli wybrać możliwość uiszczania rat kapitałowo – odsetkowych bezpośrednio w walucie indeksacji, o ile wedle Regulaminu pozwalała na to aktualna oferta Banku (§ 8 ust. 4 Regulaminu). W rezultacie na etapie przedumownym powodowie nie mieli rzeczywistego wpływu na brzmienie spornych klauzul. Mogli jedynie zaakceptować je w całości – a więc bez żadnej możliwości negocjacji treści – co uczynili, albo zrezygnować z zawarcia stosunku prawnego, w którym kredyt byłby indeksowany do waluty obcej i możłiwy do spłaty w złotych. Z oceną tą były zbieżne ich wiarygodne zeznania (transkrypcja rozprawy: 00:22:44 – 00:22:58, k. 278; 00:25:36 – 00:25:53, k. 278 v i 279; 00:30:43 – 00:30:50, k. 281; 00:41:47– 00:41:48, k. 286). Tym samym między nimi a ich przeciwnikiem procesowym nie doszło do uzgodnienia w znaczeniu, jakie pojęciu temu nadaje, wyłożony wyżej, art. 385 ¹ § 3 k.c.

Postanowienia przeliczeniowe spełniały też pozostałe przesłanki abuzywności.

W umowie unormowano, że kredyt mógł być wypłacony i spłacany tylko w złotych, a zatem z wyłączeniem możliwości wykonywania świadczeń wzajemnych za pomocą (...). Wbrew temu co twierdził pozwany, nie było innej możliwości, bo zgodnie z treścią spornego zobowiązania przekazanie skredytowanej kwoty i oddanie kapitału wraz z odsetkami powinno następować w pieniądzu polskim (§ 2 ust. 1, § 7 ust. 1 umowy; § 2 pkt 19, § 3 ust. 1, § 5 ust. 16 pkt 2 Regulaminu); a środki na raty miały pochodzić z oznaczonego (...) (§ 7 ust. 3 umowy, § 8 ust. 1 Regulaminu). Świadczenia te wyliczano przy użyciu kursu (...), który był ustalany na podstawie wartości podawanych przez pozwanego w tabeli (§ 2 ust. 2, § 7 ust. 1 umowy; § 2 pkt 19, § 3 ust. 2, § 8 ust. 3, § 9 ust. 4, § 10 ust. 4 Regulaminu). Strony nie określiły zasad jej konstruowania. Wynikało to z wykładni umowy i Regulaminu, opartej o ich jednoznaczną gramatyczną treść z dnia dokonania czynności prawnej (art. 65 k.c.). Przy interpretacji tej nie miała znaczenia dokumentacja, którą zredagowano później – np. aneks z 30 października 2018 r. i Regulamin w brzemieniu „zaktualizowanym” (R31.8).

W konsekwencji w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku słusznie skonstatowano, że w zobowiązaniu posłużono się formułą, która dawała Bankowi swobodę w kształtowaniu kursów (...). Omawiany mechanizm prawny stanowił nadużycie jego pozycji – kredytodawca był bowiem silniejszym kontrahentem – oraz nierównomiernie rozłożył uprawnienia i obowiązki, a nadto stanowił źródło potencjalnie niekorzystnych skutków ekonomicznych dla kredytobiorców. Naruszało to dobre obyczaje. Przesłanka ta, jak podnosi się w orzecznictwie, rozumiana jest jako brak poszanowania praw kontrahenta, który przejawia się m.in. w działaniu nierzetelnym, nieuczciwym i sprzecznym z akceptowanymi standardami (patrz: wyrok SN z 1 marca 2017 r. IV CSK 285/16). Występuje, gdy, jak w niniejszej sprawie, podmiot silniejszy, działając w sposób sprawiedliwy i słuszny, nie mógłby się racjonalnie spodziewać, że kontrahent przyjąłby postanowienie umowne w drodze negocjacji indywidualnych (patrz: uchwała składu 7 sędziów SN z 20 czerwca 2018 r. III CZP 29/17; wyroki (...): z 14 marca 2013 r. C 415/11 pkt 69, z 26 stycznia 2017 r. C 421/14 pkt 60 i postanowienie (...) z 14 listopada 2013 r. C 537/12 i C 116/13 pkt 66). Na skutek wprowadzenia spornych klauzul nastąpiło też rażące naruszenie interesów kredytobiorców. Dzieje się tak, kiedy nierzetelne traktowanie konsumenta kreuje nieusprawiedliwioną, niekorzystną dysproporcję praw i obowiązków wynikających z umowy (patrz np.: wyrok SN z 2 czerwca 2021 r. I (...) 55/21; wyrok SN z 30 maja 2014 r. III CSK 204/13). Wbrew temu co wskazano w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, o braku powyższej przesłanki nie mogło świadczyć to, że: wskaźniki walutowe, choć były samodzielnie ustalane i stosowane przez Bank, to jednak miały charakter rynkowy; a w związku z tym sporna czynność prawna, z uwagi na zastosowanie oprocentowania opartego o stawkę referencyjną LIBOR, była w okresie uruchomienia kapitału i spłaty części rat kredytowych bardziej opłacalna niż zobowiązania niewaloryzowane do waluty obcej. Okoliczności te nie zmieniły, niekorzystnej dla powodów a nadmiernie uprawniającej pozwanego, treści klauzul przeliczeniowych. Co więcej przywołane przez Sąd Okręgowy zdarzenia zaistniały po zawarciu kontraktu, a więc, zgodnie z art. 385 ² k.c., nie mogły być brane pod uwagę przy badaniu istnienia przesłanek opisanych w art. 385 ¹ k.c. (patrz: uchwała 7 sędziów SN z 20 czerwca 2018 r. III CZP 29/17; wyrok (...) z 20 września 2017 r., C 186/16 pkt 54). Także z powszechnego poglądu głoszonego w orzecznictwie wynika, że użyte przez pozwanego postanowienia, odnoszące się do ustalania wyłącznie przez niego kursu waluty, uchybiały dobrym obyczajom i rażąco naruszały interes drugiej strony (patrz np.: postanowienie SN z 6 lipca 2022 r. I CSK 3445/22; postanowienie SN z 23 czerwca 2022 r. I CSK 2815/22; postanowienie SN z 31 maja 2022 r. I CSK 2307/22; wyrok SN z 28 września 2021 r. I (...) 74/21; wyrok SN z 27 listopada 2019 r. II CSK 483/18; wyrok SN z 29 października 2019 r. IV CSK 309/18; wyrok SN z 4 kwietnia 2019 r. III CSK 159/17; wyrok SN z 27 lutego 2019 r. II CSK 19/18).

Sporne klauzule nie miały nadto charakteru ubocznego. W polskiej judykaturze wskazywano co prawda odmiennie, niemniej stanowisko to straciło na ważności. Wynika to z rozstrzygnięć (...), którego wykładnia przepisów prawa Unii Europejskiej, w tym dyrektyw, ma charakter wiążący w postępowaniach sądowych toczących się w państwach członkowskich (art. 268 (...); patrz np.: wyrok (...) z 20 września 1990 r. C 192/89, pkt 11; wyrok (...) z 2 lutego 1988 r. 309/85). Jak wskazuje się w tym orzecznictwie, wszelkie postanowienia które określają sposób ustalania parytetu pomiędzy walutą rozliczenia i spłaty, są immanentnie związane z umową kredytu rozliczanego w walucie obcej i określają jej główny przedmiot – one bowiem kreują ryzyko kursowe (patrz: wyrok z 10 czerwca 2021 r. C 609/19, pkt 33, 36, 37, 44; wyrok z 14 marca 2019 r. C 118/17, pkt 48, 52 oraz wyrok z 3 października 2019 r. C 260/18, pkt 44). Do nich zaliczają się także klauzule odnoszące się do ustalania kursów. Określają bowiem stosunek wartości (parytet) między złotym, w którym faktycznie wypłacane i spłacane jest świadczenie umowne, a (...), w jakim strony dokonują rozliczenia. Stanowisko to znalazło potwierdzenie także w nowym orzecznictwie Sądu Najwyższego (patrz np.: postanowienie SN z 23 czerwca 2022 r. I CSK 2815/22; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 415/22; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 975/22).

Okoliczność ta nie uniemożliwiała oceny omawianych klauzul pod kątem abuzywności. Również bowiem postanowienia odnoszące się do świadczeń głównych podlegają takiemu badaniu, o ile zostały sformułowane w sposób niejednoznaczny (art. 385 ¹ § 1 k.c.). W tym przypadku konsument nie ma możliwość łatwej oceny konsekwencji ekonomicznych, a także rozmiarów i relacji swojego świadczenia do zobowiązania wzajemnego drugiej strony (patrz: wyrok (...) z 10 czerwca 2021 r. C 609/19, pkt 42 i 43; wyrok (...) z 20 września 2017 r. C 186/16 pkt 43 – 45; wyrok (...) z 30 kwietnia 2014 r. C 26/13 pkt 71 – 73, 75). Do zachowania wymogu transparentności, w przypadku umów o kredyty denominowane i indeksowane do waluty obcej, niezbędne jest też m.in. realne poinformowanie kredytobiorcy o tym, że przez cały okres trwania więzi obligacyjnej ponosi ryzyko kursowe, które z ekonomicznego punktu widzenia może okazać się trudne do udźwignięcia w przypadku silnej deprecjacji waluty, w jakiej otrzymuje wynagrodzenie (patrz: wyrok (...) z 21 września 2023 r. C 139/22 pkt 62; wyrok (...) z 20 września 2018 r. C 51/17pkt 74, 75).

W apelacji słusznie podniesiono, że opisane wyżej warunki jednoznaczności nie zostały spełnione. Postanowienia umowne dotyczące źródła stosowanych kursów, choć sformułowane językowo poprawnie, to jednak pozbawiały powodów możliwości, by w – relewantnej przy określaniu abuzywności – chwili zawarcia kontraktu, poznać skonkretyzowane i obiektywne wskaźniki, w oparciu o które miały być wyliczane ich świadczenia. Również w orzecznictwie ugruntował się zasadny pogląd, że nie jest transparentna klauzula, która, jak w niniejszej sprawie, pozostawia kredytodawcy dowolność w wyliczaniu wartości waluty (patrz: postanowienie SN z 6 lipca 2022 r. I CSK 3445/22; postanowienie SN z 23 czerwca 2022 r. I CSK 2815/22; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 415/22; wyrok SN z 28 września 2021 r. I (...) 74/21; wyrok SN z 7 listopada 2019 r. IV CSK 13/19; wyrok SN z 29 października 2019 r. IV CSK 309/18; wyrok SN z 4 kwietnia 2019 r. III CSK 159/17). Podobna ocena dotyczyła kwestii wypełnienia obowiązku informacyjnego co do, kreowanego przez sporne postanowienia, ryzyka walutowego. Nie miało znaczenia, że w umowie (§ 2 ust. 2) i w odrębnym dokumencie (informacja k. 91) znalazły się sformułowania, wedle których powodowie zostali poinformowani o skutkach związanych ze zmianą kursu waluty, a nadto okazano im symulację obrazującą wzrost wartości (...) o 14,27%. Jak bowiem wynika z zasadnego poglądu głoszonego w orzecznictwie, powyższe informacje i oświadczenia odebrane od strony, podobnie jak inne czynności zalecane kredytodawcom w Rekomendacji S – których wykonanie miały potwierdzić dokumenty złożone wraz z odpowiedzią na pozew oraz zeznania świadków – nie były wystarczające. Pozwany, wbrew spoczywającemu na nim ciężarowi dowodowemu, nie wykazał i nie zaoferował materiału a nawet twierdzeń, które potwierdziłyby, że jego przedstawiciele uświadomili powodów, wyraźnie i z należytą powagą oraz w oparciu o przedstawione im projekcje, że: deprecjacja waluty krajowej jest trudna do oszacowania w perspektywie długookresowej; nie można wykluczyć gwałtownego i drastycznego wzrostu kursu (...) (nawet o kilkadziesiąt procent); co mogłoby, przy uwzględnieniu konkretnej sytuacji kredytobiorców, pociągać bardzo uciążliwe konsekwencje, włącznie z niemożnością spłaty zobowiązań kredytowych i utratą, obciążonej hipoteką, skredytowanej nieruchomości. Brak też dowodów, że zostali odrębnie poinformowani o istnieniu i zasadzie działania umownych mechanizmów, które wyłączają lub łagodzą powyższe ryzyko kursowe, takich jak możliwość wcześniejszej spłaty lub przewalutowania zadłużenia (co do ciężaru dowodu, patrz: wyrok (...) z 10 czerwca 2021 r. C 776/19, pkt 84, 85, 89; co do zakresu obowiązku informacyjnego, patrz: wyrok SN z 13 maja 2022 r. (...) 464/22).

Opisane wyżej okoliczności przemawiały za tym, że spełniły się przesłanki uznania spornych części umowy za niedozwolone. Tym samym nie wiązały one stron (art. 385 ¹ § 2 k.c.).

Wbrew stanowisku pozwanego tak ukształtowany stosunek prawny nie podlegał sanowaniu w oparciu o zasady unormowane w art. 65 k.c. Brak było podstaw, żeby wedle jego postulatu, skorzystać z dyspozycji zawartej w tym przepisie. Wprowadzenie do więzi zobowiązaniowej, w miejsce pierwotnie istniejących norm, nowego sposobu ustalania kursu waluty, a także zasady spłaty świadczeń bezpośrednio w (...), nie byłoby oparte na: zgodnym celu i zamiarze stron; ani też na dostępnym adresatowi oświadczenia woli znaczeniu przy założeniu starannych z jego strony zabiegów interpretacyjnych – a więc na przesłankach istotnych przy wykładni metodą subiektywną i obiektywną (patrz: wyrok SN z 29 maja 2015 r. V CSK 446/14; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 1995 r., III CZP 66/95). W każdym z tych przypadków relewantny jest bowiem stan istniejący na moment dokonania czynności prawnej (patrz: Legalis. red. K. Pietrzykowski. Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910. Wydanie 10. 2020 r., art. 65, Nb 11; postanowienie SN z 15 marca 2019 r. V CSK 431/18). Niedopuszczalny byłby zaś, czego oczekiwał pozwany, przebieg wykładni, który bazowałby na takim stanie świadomości stron (rzeczywistym, bądź przyjętym na potrzeby określenia modelu normatywnego odbiorcy), który dotyczyłby okoliczności mających miejsce nie w trakcie, ale już po zwarciu umowy, to jest w chwili, kiedy kontrahenci zorientowali się, że ujęte w niej postanowienia mają charakter abuzywny. Takie działanie nie stanowiłoby interpretacji oświadczenia woli, lecz w istocie kreowałoby nowe prawa i obowiązki obligacyjne, czego nie można czynić w oparciu o art. 65 k.c.

Stosunek prawny nie podlegał też uzupełnieniu w oparciu o zasady unormowane w art. 56 k.c. i art. 354 k.c. Wniosek taki płynął m.in. z analizy wyroku (...) z 3 października 2019 r. wydanego w sprawie C 260/18. Stwierdzono w nim, że art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie wypełnieniu luk w umowie, spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, które przewidują, że treść czynności prawnej jest uzupełniana przez zasady słuszności lub ustalone zwyczaje (pkt 62 wyroku). Powyższa teza znalazła odzwierciedlenie również w polskim orzecznictwie (patrz np.: wyrok SN z 27 listopada 2019 r. II CSK 483/18; wyrok SN z 28 września 2021 r. I (...) 74/21). Do tożsamych z nią wniosków prowadziła wykładnia art. 56 k.c. Norma ta daje prymat tym elementom czynności prawnej, które zostały wprost wyrażone przez strony. Wyprzedzają one skutki opisane w przepisach dyspozytywnych oraz wynikające z zasad współżycia społecznego i zwyczajów (patrz: Legalis. red. E. Gniewek, P. Machnikowski. Kodeks cywilny. Komentarz. Wydanie 10. 2021 r., art. 56, nb 11; Legalis. red. M. Gutowski. Kodeks cywilny. Tom I–III. Komentarz. Wydanie 3. 2021 r., art. 56, nb 3). Z tych względów w przypadku bezskuteczności zapisu umownego, w sytuacji gdy został wprowadzony do umowy, unormowania wynikające z innych źródeł (przepisy dyspozytywne, zwyczaje, zasady współżycia społecznego) nie wchodzą do stosunku zobowiązaniowego i nie zastępują klauzuli nieobowiązującej. Podobna konstatacja odnosiła się do art. 354 k.c. Przepis ten określa sposób, w jaki powinno być zrealizowane zobowiązanie. Już z jego literalnej wykładni wynika, że dłużnik może wykonać świadczenie w sposób odpowiadający ustalonym zwyczajom i zasadom współżycia społecznego, ale tylko wtedy gdy, inaczej niż to było w niniejszej sprawie, nie sprzeciwiają się one treści czynności prawnej – nie mogą bowiem zastępować przepisów umownych (patrz: wyrok SN z 25 listopada 1998 r. II CKN 60/98; Legalis. red. M. Gutowski. Kodeks cywilny. Tom I–III. Komentarz. Wydanie 3. 2022 r., art. 354, Nb 14 – 16).

Pozwany słusznie też co prawda wskazał, że w orzecznictwie (...) dopuszcza się możliwość uzupełnienia umowy zawierającej postanowienia niedozwolone normą dyspozytywną. Chodzi jednak o przypadki, gdy: pozwala na to prawo krajowe; na skutek abuzywności kontrakt nie może dalej obowiązywać; a jego upadek byłby szczególnie niekorzystny dla konsumenta (patrz: wyroki (...) z: 3 marca 2020 r., C 125/18, pkt 61 i 64; 7 listopada 2019 r., C 349/18, pkt 70; 3 października 2019 r., C 260/18, pkt 32, 48; 26 marca 2019 r., C 70/17, pkt 56). Jedynie drugi z powyższych warunków został spełniony; nie zaktualizował się zaś pierwszy i trzeci z nich.

Chociaż bowiem umowa stron, o czym będzie jeszcze mowa, nie mogła funkcjonować bez niedozwolonych klauzul przeliczeniowych, to jednak jej upadek nie będzie szczególnie niedogodny dla powodów. Od 21 kwietnia 2008 r. do 22 czerwca 2020 r. uiścili na rzecz Banku 139.867,09 zł (zliczenie danych z wyciągu pozwanego k. 47 – 53), co stanowiło ponad 75% z 184.720 zł, które otrzymali. Co więcej od tamtej daty bezspornie w dalszym ciągu spełniają świadczenia kontraktowe. Sami też, jak wynikało z ich oświadczeń, byli świadomi i akceptowali stan, w którym w przypadku bezskuteczności umowy musieliby dokonać rozliczenia z tytułu roszczeń o zwrot udostępnionego kredytu, a także dysponowali koniecznymi do tego środkami (oświadczenia powodów: 00:31:02 – 00:32:21, k. 281 v; 00:44:29 – 00:45:05, k. 287 v). Zgodnie z wykładnią zaprezentowaną przez (...), poza ewentualnymi odsetkami za opóźnienie, nie mieli obowiązku świadczenia niczego więcej (patrz: wyrok (...) z 15 czerwca 2023 C 520/21, pkt 76, 78, 79, 81 i 82). Z tych względów na ich sytuację ekonomiczną nie oddziaływałyby ewentualne żądania pozwanego o wynagrodzenie za korzystanie ze skredytowanej kwoty.

Na zastosowanie przepisów dyspozytywnych w miejsce postanowień abuzywnych nie pozwalał też krajowy porządek prawny – i to wedle stanu ocenianego w chwili orzekania. Możliwości takiej, jak już wskazano, nie dawał art. 56 k.c. i art. 354 k.c. Także z art. 385 ¹ § 2 k.c. wynika, że na skutek uznania postanowień umownych za niedozwolone strony są związane umową w pozostałym – nie zaś w uzupełnionym przez inne unormowania – zakresie. Inne przepisy także nie przewidują takiego skutku. Również w nowym orzecznictwie Sądu Najwyższego prawidłowo się wskazuje, że niedozwolone klauzule przeliczeniowe dotyczące konsumenta nie mogą być zastąpione normą dyspozytywną, ani żadną inną, w tym wywiedzioną w drodze analogii (patrz: postanowienie SN z 6 lipca 2022 r. I CSK 3445/22; postanowienie SN z 23 czerwca 2022 r. I CSK 2815/22; postanowienie SN z 31 maja 2022 r. I CSK 2307/22; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 459/22; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 975/22; postanowienie SN z 29 grudnia 2021 r. I CSK 336/21; wyrok SN z 28 września 2021 r. I (...) 74/21; wyrok SN z 30 października 2020 r. II CSK 805/18).

Nie było też co prawda wykluczone, że w miejsce klauzul abuzywnych mogły wejść normy, nawet nieobowiązujące w chwili zawarcia spornego stosunku prawnego. Wymagałoby to jednak aprobaty strony powodowej i pozwanej (patrz: wyrok (...) z: 20 stycznia 2021 r., C 269/19, pkt 41; 3 października 2019 r., C 260/18, pkt 48). W niniejszej sprawie brak było takiego konsensusu.

W rezultacie na skutek wyeliminowania niedozwolonych i bezskutecznych postanowień doszło do upadku mechanizmu kreującego ryzyko walutowe – jak już wskazano, w spornej umowie tworzyły go m.in. klauzule ustalania kursu (...). Zabrakło więc elementu, który, o czym była mowa, statuował główne świadczenia stron. Jak podkreśla się w orzecznictwie, już na skutek tej okoliczności umowa nie była możliwa do utrzymania (patrz: postanowienie SN z 7 grudnia 2022 r. I CSK 3271/22; postanowienie SN z 7 grudnia 2022 r. I CSK 3346/22; postanowienie SN z 24 listopada 2022 r. I CSK 3200/22; postanowienie SN z 15 listopada 2022 r. I CSK 2909/22). Co więcej w wyniku bezskuteczności klauzul przeliczeniowych zabrakło formuły, która pozwoliłaby ustalić, wedle wskaźnika umownego w postaci kursu kupna i sprzedaży (...), kwotę kapitału podlegającego spłacie, a także rozmiar ustalanych na podstawie tej wartości rat kapitałowo – odsetkowych. Jak słusznie wskazał pozwany, kontrakt w dalszym ciągu zawierał bowiem nieabuzywne, a więc wiążące, postanowienia nakazujące dokonywanie indeksacji. W konsekwencji zabrakło w nim treści niezbędnej do ustalenia wartość świadczeń. Gdyby zaś uznać, że na skutek abuzywności wszystkie postanowienia dotyczące indeksacji stały się bezskuteczne, to doszłoby w istocie do przekształcenia charakteru spornej umowy indeksowanej – w której kwota kredytu jest podawana w pieniądzu krajowym i w nim jest wypłacona, ale zostaje przeliczona na walutę obcą, po czym spłata powinna co do zasady nastąpić w złotych – w zobowiązanie nieindeksowane, a więc w inny podtyp stosunku kredytowego (co do cech umowy kredytu indeksowanego, patrz: wyrok SN z 9 października 2020 r. III CSK 99/18; wyrok SN z 30 września 2020 r. I CSK 556/18; wyrok SN z 10 maja 2022 r. (...) 694/22). Oznaczałoby to tak daleko idącą modyfikację, że sporną czynność prawną należałoby uznać za stosunek o odmiennej istocie i charakterze. W takiej sytuacji w umowie nie dałoby się utrzymać treści pierwotnych praw i obowiązków stron (patrz np.: wyrok SN z 26 stycznia 2023 r. (...) 722/22; postanowienie SN z 20 grudnia 2022 r. I CSK 4600/22; postanowienie SN z 6 lipca 2022 r. I CSK 3445/22). Także to wykreowało podstawy do uznania, że nie da się jej pozostawić w mocy (podobnie, patrz: postanowienie SN z 6 lipca 2022 r. I CSK 3445/22; postanowienie SN z 23 czerwca 2022 r. I CSK 2815/22; wyrok SN z 26 maja 2022 r. (...) 650/22; wyrok SN z dnia 10 maja 2022 r. (...) 382/22; wyrok SN z 10 maja 2022 r. (...) 694/22; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 975/22; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 415/22 – pkt 11 uzasadnienia; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 459/22). Do odmiennej konkluzji nie prowadziła analiza orzecznictwa (...). Wprawdzie kładzie się w nim nacisk na to, by dążyć do utrzymania stosunku prawnego dotkniętego abuzywnością, ale jednocześnie podkreśla się, że granicą tej zasady jest stan, w którym, jak w niniejszej sprawie, dalsze obowiązywanie kontraktu nie jest prawnie możliwe zgodnie z normami wewnętrznymi państwa członkowskiego (patrz: np. wyrok (...) z 14 marca 2019 r. C 118/17 pkt 51; wyrok (...) z 29 kwietnia 2021 r. C19/20 pkt 64, 82, 83, 85, 89; wyrok (...) z 2 września 2021 r. C 932/19 pkt 49, 50). Zresztą także (...) stoi na stanowisku, że w sytuacji gdy, jak w niniejszej sprawie, odpada mechanizm kreujący ryzyko walutowe, „niepewna” staje się obiektywna możliwość trwania całej więzi obligacyjnej (patrz: wyrok z 14 marca 2019 r. C 118/17, pkt 48, 52; wyrok z 3 października 2019 r. C 260/18, pkt 44).

Trzeba dodać, że kontrakt można byłoby pozostawić w mocy – uznając postanowienie niedozwolone za działające – niemniej wymagałoby to świadomej i dobrowolnej zgody powodów (patrz: wyroki (...) z: 7 listopada 2019 r., C 349/18, pkt 66; 3 października 2019 r. C 260/18 pkt 53 i 56; 21 lutego 2013 r. C 472/11, pkt 35 i 36). Inicjatorzy postępowania nie udzielili takiej aprobaty. Wyraźnie zakomunikowali, że nie chcą utrzymania umowy. Jak wynikało m.in. z ich oświadczeń, byli świadomi skutków tej decyzji (oświadczenia powodów: 00:31:02 – 00:32:21, k. 281 v; 00:44:29 – 00:45:05, k. 287 v). Mieli zatem możliwość, by, czego wymaga (...), kontradyktoryjnie przedyskutować okoliczności związane z nieskutecznością czynności prawnej i świadomie je zaaprobować (patrz: wyrok z 21 lutego 2013 r. C 472/11, pkt 36). Dyskusja taka toczyła się między nimi a ich przeciwnikiem procesowym przez całe postępowanie. Umowa, co zasadnie podniesiono w apelacji, upadła więc w całości ze skutkiem ex tunc.

Powodowie słusznie też wskazali, że spełnili zawarte w art. 189 k.p.c. przesłanki konieczne do tego, żeby domagać się ustalenia. Interes prawny unormowany w art. 189 k.p.c. będzie istniał, gdy wyrok ustalający umożliwi najpełniejszą ochronę ich sfery prawnej (patrz: wyrok SN z 18 czerwca 2009 r. II CSK 33/09). Wykazali, że tak było w niniejszej sprawie. Tylko ustalenie nieważności pozwoliłoby na definitywnie uchylenie stanu ich niepewności w zakresie istnienia spornej umowy. Takie rozstrzygnięcie oddziaływałoby nie tylko na kwestię zasadność roszczeń z tytułu nienależnego świadczenia, lecz także na szereg innych istotnych dla nich aspektów prawnych – np. pozbawiłoby pozwanego, bądź jego ewentualnych następców prawnych, możności dochodzenia spełnienia długu opisanego w kontrakcie; czy też pozwoliłoby na dokonanie w księdze wieczystej wpisu o wykreśleniu hipoteki zabezpieczającej zobowiązanie kredytowe (patrz: postanowienie SN z 25 sierpnia 2011 r. II CSK 665/10). Skutek ten nie mógł być osiągnięty w oparciu o samo powództwo o świadczenie.

W apelacji zasadnie podniesiono, że dochodzenie powyższego żądania nie stanowiło nadużycia prawa. Jak już wskazano, stanowiło konsekwencję bezskuteczności umowy, w której pozwany przyznał sobie nieograniczoną możliwość określania zobowiązania stron, w tym rozmiaru rat kapitałowo – odsetkowych. Nie było to uchybienie błahe, czyniące niezasadnym i nieproporcjonalnym żądanie powództwa, nawet jeżeli w konsekwencji tego Bank poniesie ekonomiczną stratę. Również w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że roszczenia wywodzone z nieważności stosunku kredytowego nie naruszają samodzielnie zasad równości, pewności i proporcjonalności (patrz np.: wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 459/22).

W tym stanie rzeczy zbędne były, pominięte w pierwszej instancji, wnioski pozwanego o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego i zeznań świadków. Dotyczyły: faktów bezspornych lub niemających wpływu na rozstrzygnięcie (kwestie m.in.: przyczyn, dla których kredytobiorcy decydowali się na kredyty indeksowane; możliwości spłaty zobowiązania bezpośrednio w (...); informacji udzielanych przez pozwanego swoim; przyczyn stosowania spreadu i stopy referencyjnej LIBOR; zasad finansowania akcji kredytowej; stosowania w tabelach wskaźników rynkowych i zasad ich konstruowania); bądź forsowanych przez stronę ocen prawnych, które były nieprawidłowe, czego nie mógł zmienić zaoferowany materiał dowodowy (kwestie: indywidualnego uzgodnienia klauzul przeliczeniowych; wypełnienia obowiązku informacyjnego; walutowego charakteru kredytu; uprawnienia do dowolnego kreowania kursów waluty; naruszenia dobrych obyczajów i interesów konsumentów).

Z tych wszystkich względów powództwo główne było zasadne.

Modyfikacji podlegało też rozstrzygnięcie o kosztach procesu. Powodowie wygrali sprawę pierwszoinstancyjną, zatem pozwany powinien zwrócić nakłady, jakie ponieśli do celowego dochodzenia swoich praw (art. 98 § 1 k.p.c.; 1.000 zł opłata od pozwu; 34 zł opłaty skarbowe od pełnomocnictw; 10.800 zł opłata za czynności pełnomocnika § 2 pkt 7 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie, Dz.U. z 2015 r. poz. 1800 ze zm.; dalej: „Rozp.adw.”).

Mając to na uwadze orzeczono jak w pkt I sentencji na podstawie art. 386 § 1 k.p.c.

Także o kosztach postępowania drugoinstancyjnego rozstrzygnięto zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik sporu (art. 98 § 1 k.p.c.). Pozwany przegrał proces, zatem powinien zwrócić powodom 9.100 zł wraz z odsetkami (art. 98 § 1 ¹ k.p.c.; 1.000 zł opłata sądowa od apelacji; 8.100 zł opłata za czynności pełnomocnika § 2 pkt 7 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 Rozp.adw.).

Z uwagi na powyższe orzeczono jak w pkt II sentencji w oparciu o art. 108 § 1 k.p.c.

(...)