Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Białymstoku

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 lutego 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący	:	SSA Bogusław Suter
Sędziowie	:	SA Małgorzata Dołęgowska (spr.) SA Elżbieta Borowska
Protokolant	:	Małgorzata Sakowicz - Pasko

po rozpoznaniu w dniu 5 lutego 2016 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa A. C.

przeciwko Fundacji (...) w S.

o zapłatę

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Suwałkach

z dnia 6 lipca 2015 r. sygn. akt I C 322/13

I.  zmienia zaskarżony wyrok:

a)  w punktach I i II w ten sposób, że zasądza od pozwanej Fundacji (...) w S. na rzecz powoda A. C. kwotę 3.501,86 zł (trzy tysiące pięćset jeden złotych i osiemdziesiąt sześć groszy) z ustawowymi odsetkami od dnia 16 lutego 2013 r. do dnia 31 grudnia 2015 r. i ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 1 stycznia 2016 r. do dnia zapłaty i oddala powództwo w pozostałej części;

b)  w punkcie III w ten sposób, że nakazuje pobrać od powoda na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Suwałkach kwotę 2.158,84 zł (dwa tysiące sto pięćdziesiąt osiem złotych i osiemdziesiąt cztery grosze) tytułem brakujących kosztów sądowych w sprawie;

c)  w punkcie IV w ten sposób, że zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 9.580,98 zł (dziewięć tysięcy pięćset osiemdziesiąt złotych i dziewięćdziesiąt osiem groszy) tytułem zwrotu kosztów procesu;

II.  oddala apelację pozwanego w pozostałej części i apelację powoda w całości;

III.  zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 5.302,82 zł (pięć tysięcy trzysta dwa złote i osiemdziesiąt dwa grosze) tytułem zwrotu kosztów instancji odwoławczej;

(...)

UZASADNIENIE

Powód A. C., prowadzący działalność gospodarczą pod nazwą (...)w B. pozwał Fundację (...) w S. o zapłatę 180.689,72 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 02.06.2011 r. do dnia zapłaty i kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego zgodnie ze złożonym spisem w kwocie 27 613,50 zł z tytułu dodatkowych robót budowlanych określonych w protokole z 20.09.2010 r. stanowiącym załącznik do umowy o roboty budowlane z 26.08.2009 r. nr (...), w przedmiocie wykonania „Rewitalizacji Zabytkowego Zespołu (...) w K.".

Pozwana wniosła o oddalenie powództwa w całości i na koszt powoda. Zaprzeczyła, by powód wykonał roboty dodatkowe, opisane protokołem z 20.09.2010 r. Niezależnie od tego w toku procesu zgłosiła zarzut nieważności porozumienia ujętego w protokole z 20.09.2010 r., bowiem M. C. (1) nie była uprawniona do jednoosobowej reprezentacji pozwanej Fundacji.

W związku z powyższym, powód alternatywnie, jako podstawę prawną swego roszczenia wskazał przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (oprócz przepisów k.c. o robotach budowlanych).

Wyrokiem z dnia 6.07.2015 r. Sąd Okręgowy w Suwałkach zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 61.824,90 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 2.06.2011 r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałym zakresie i orzekł o kosztach procesu.

Rozstrzygniecie to oparł o następujące ustalenia faktyczne i ocenę prawną.

26.08.2009 r. A. C. zawarł z pozwaną Fundacją (...) w S. umowę o roboty budowlane nr (...), której przedmiotem było wykonanie „Re­witalizacji Zabytkowego Zespołu (...) w K.".

Pozwaną Fundację reprezentuje zarząd. Do skła­dania oświadczeń woli w imieniu Fundacji upoważnieni są: prezes zarządu jednoosobowo albo dwóch członków zarządu działających łącznie albo jeden członek zarządu i pełno­mocnik powołany uchwałą zarządu, albo pełnomocnicy w granicach otrzymanych od zarządu pełno­mocnictw. M. C. (1) pełniła i pełni funkcję członka zarządu pozwanej i w przeszłości nigdy nie była jej prezesem. Mimo to, samodzielnie podpisała powyższą umowę w imieniu pozwanej.

23.03.2010 r. Fundacja (...) upoważniła M. C. do złożenia w jej imieniu oświadczeń o dysponowaniu gruntem położonym w K. (na którym zlokalizowany jest przedmiot umowy o ro­boty budowlane) na cele budowlane oraz innych związanych z tym oświadczeń. Upoważnienie to obejmowało składanie oświadczeń w formie ustnej lub pisemnej wobec wszel­kich osób fizycznych i prawnych, organów administracji, sądów, jednostek nie posiadających osobowości prawnych i innych organizacji i instytucji oraz do podpisywania wszystkich wnio­sków o dofinansowanie z (...) oraz wniosku o dofinansowanie. Pełnomocnictwo to wystawiono w celu składania oświadczeń w postępowaniu o wydanie pozwolenia na budowę i uzyskanie dofinansowania.

M. C. (1) miała pełną świadomość braku umocowania do za­warcia umowy o roboty budowlane i traktowała złożone oświadczenia jako przyjęcie doku­mentu. Taki dokument przedstawiała następnie Zarządowi Fundacji, który ustnie akceptował go lub odmawiał akceptacji. Zatwierdzenie nie przybierało nawet formy pisemnej. Kontrahent był jedynie informowany o zajętym stanowisku. W taki sposób doszło do zawarcia przedmiotowej umowy o roboty budowlane, a następnie także dwóch aneksów.

Do zawarcia kolejnego aneksu nazwanego „protokołem" doszło jedynie w części, tj. co do 12.594,54 zł. M. C. (1) podpisała dokument, a następnie przedstawiła go do zaakceptowania(...), który ostatecznie uczynił to jedynie w zakresie kwoty 12 594,54 zł.

Umowa o roboty dodatkowe nazwana „protokołem" z dnia 20 września 2010 r. zawiera­ła zgodne oświadczenia, iż zaszła konieczność wykonania prac dodatkowych, których nie można było przewidzieć na etapie składania oferty, obejmujących :

a)  roboty dodatkowe w budynku oficyny - o wartości 8.511,56 zł netto,

b)  roboty dodatkowe D. - o wartości 5.822,82 zł netto,

c)  roboty dodatkowe związane z rewaloryzacją P. - o wartości 147.573,03 zł netto. Łącznie opiewały one na 161.907,41 zł netto (199.146,11 zł brutto), zgodnie ze szczegóło­wym kosztorysem stanowiącym załącznik do porozumienia.

Wobec działania w imieniu pozwanej Fundacji falsus prokuratora, Sąd w pierwszej kolejności przeanalizował, czy strony łączyły ważnie zawarte umowy i w jakim zakresie. Powołując się na judykaturę, wskazał, że bez względu na to, czy przy podpisywaniu umowy o roboty budowlane podpisujący działał jako pełnomocnik, czy też członek zarządu pozwanej spółki, czy legitymował się już wówczas prawidłowo wystawionym mu pełnomocnictwem, czy też nie, to i tak w każdym z tych przypadków zawarta przez niego umowa była umową waż­ną, na skutek potwierdzenia dokonanych przez niego czynności przez zarząd pozwanej spółki w trybie art. 103 §1 k.c. Sąd zauważył jednocześnie, że przewidziana w art. 648 § 1 k.c. pisemna forma umowy o roboty budowlane została zastrzeżona tylko dla celów dowodowych (ad probationem) i w związku z tym możliwe jest ustalenie jej treści także na podstawie dowodu z zeznań świadków oraz z przesłuchania stron, zwłaszcza, że w świetle unormowania ogólnego przepisów o formie

pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych nie stosuje się do czynności prawnych w stosunkach między przedsiębiorcami.

W tej sytuacji Sąd uznał, że umowa o roboty budowlane wraz z dwoma jej aneksami, wobec ich potwierdzenia przez zarząd pozwanej, została skutecznie zawarta. Nie dotyczy to natomiast ujętej w „protokole” z 20.09.2010 r. umowy o roboty dodatkowe, która, wobec jedynie częściowego potwierdzenia, ważność uzy­skała tylko co do kwoty 12.594,54 zł.

W konsekwencji ustalenia, że brak jest prawnie wiążącej umowy o roboty dodatkowe, Sąd rozważał żądanie pozwu w kontekście wskazanej przez powoda, alternatywnej podstawy prawnej, tj. przepisów kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu. Powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego, wyraził stanowisko, że w umowie o roboty budowlane, uregulowanej w art. 647 i następne k.c., strony mogą określić wynagrodzenie za wykonane roboty jako wynagrodzenie ryczałtowe, przewidziane w art. 632 § 1 k.c., jak też zastrzec możliwość jego modyfikacji, w zależności od zaistnienia konieczności wykonania robót dodatkowych lub zmniejszenia za­kresu robót podstawowych. Prawnymi konsekwencjami ukształtowania wynagrodzenia ry­czałtowego bez takiej klauzuli jest zarówno niedopuszczalność podwyższenia go, jak też obniżenia, nawet gdyby dochód osiągnięty przez wykonawcę był wyższy od założonego w kalkulacji będącej podstawą określenia wysokości ryczałtu.

W przedmiotowej sprawie strony umówiły się na wynagrodzenie ryczałtowe, a ponadto zastrzegły, iż niedoszacowanie, pominięcie oraz brak rozpoznania zakresu przedmiotu umo­wy nie może być podstawą do żądania zmiany wynagrodzenia ryczałtowego. Ten zapis, w ocenie Sądu, nie pozbawia jednak powoda możliwości dochodzenia za­płaty na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.

W celu ustalenia, czy powód wykonał roboty dodatkowe oraz czy można było przewidzieć konieczność ich wykonania podczas podpisywania umowy zasadniczej, czy są to ro­boty zamienne (za niewykonane przez powoda), a także na okoliczność wartości tych robót Sąd dopuścił dowód z opinii biegłego z zakresu budownictwa.

Biegły A. M. (1) w opinii z dnia 20.11.2013 r., w oparciu o „protokół" z 20.09.2010 r. i załącznik kosztorysowy do niego, dokonał analizy poszczególnych elementów robót budowlanych w nich wyszczególnionych. Na tej postawie stwierdził, że wykonano szereg dodatkowych robót budowlanych, które są efektem bądź niedopracowanej dokumentacji projektowej tech­nicznej, bądź występujących warunków terenowych, trudnych do sprecy­zowania już na etapie rozstrzygania postępowania umownego. Wartość zasadnych robót dodat­kowych określił na 73.867,13 zł brutto. W opinii uzupełniającej z 30.12.2013 r., po odniesieniu się do zarzutów zgłoszonych przez strony, biegły ten stwierdził zaś, że zaktualizowana wartość robót dodatko­wych wynosi 65.774,09 zł.

Wobec zgłaszanych kolejnych zarzutów do opinii biegłego A. M. Sąd dopuścił dowód z opinii biegłego E. F. (1). Także on w swojej opinii stwierdził, że powód wykonał roboty dodatkowe, których nie można było przewidzieć na eta­pie zawierania umowy o roboty budowlane. Zamawiający, wbrew wymogom określonym w art. 31 ustawy Prawo zamówień publicznych nie dostarczył kompletnej dokumentacji projektowej oraz (...). Nie załączył dokumentacji branży drogowej do opisu przedmiotu zamówienia. Wprawdzie na planie sytuacyjnym są podane rzędne, ale to jest niewystarczające do obliczenia robót ziemnych, ponieważ powinny być podłużne profile i poprzeczne przekroje. Projektant na przekrojach konstrukcyjnych rys. nr 2 napisał tylko ogólnie „przybliżony obecny poziom drogi gruntowej", co jest za mało, aby prawidłowo obliczyć ilości robót ziemnych lub głębokości korytowania. Na prze­krojach poprzecznych winien być podany rzeczywisty poziom terenu, naniesiona niweleta drogi z profilu podłużnego, obliczona powierzchnia nasypu i wykopu w każdym przekroju i sporządzona na tej podstawie tabela robót ziemnych z czego można także obliczyć głębo­kość koryta. Można także nie liczyć kopania koryta, lecz tylko roboty ziemne do dna koryta, a następnie profilowanie i zagęszczenie dna koryta. Projektant mgr inż. arch. R. W. nie ma uprawnień do projektowania w zakresie budownictwa drogowego. Do kierowania ro­botami drogowymi powód winien zatrudnić osobę z uprawnieniami w budownictwie drogo­wym, a pozwany, do nadzoru tych robót, powinien zatrudnić inspektora nadzoru inwestycyjnego z uprawnieniami drogowymi. Jak oświadczyły strony podczas oględzin, takie osoby nie były zatrudnione, co stanowi oprócz braku dokumentacji branży drogowej także istotną przyczynę zaistniałego sporu. Wartość robót dodatkowych biegły wyliczył na kwotę 50.264,13 zł netto (61.824,87 zł brutto).

Biegły w kilu opiniach uzupełniających pisemnych oraz w opinii ustnej podtrzymał opi­nię zasadniczą. Opinię tą Sąd uznał za pełną, wyczerpującą i stanowiącą zasadniczy dowód w sprawie. Biegły dysponował pełniejszą dokumentacją budowlaną niż poprzednio opiniujący biegły A. M. (1). Zasadniczo jednak opinie obu biegłych są zbieżne. Wyliczenia bie­głego E. F. w zakresie robót ziemnych są dokładniejsze. Obaj biegli zgodnie poda­wali, iż wystąpiły roboty dodatkowe, które trudno było przewidzieć na etapie przeprowadze­nia przetargu. Wynikało to z kilku przyczyn, m.in. braków pełnej dokumentacji projektowej, niedopracowanej dokumentacji projektowej technicznej, bądź występujących warunków tere­nowych oraz wykonania robót niezaprojektowanych.

Ustalenie ryczałtowego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych wyklucza możliwość domagania się zapłaty za prace dodatkowe jedynie wtedy, gdy te prace są natu­ralną konsekwencją procesu budowlanego i w naturalny sposób z niego wynikają. Co więcej, dotyczą takich sytuacji, które wykonawca robót dysponujący dokumentacją techniczną powi­nien przewidzieć jako konieczne do wykonania mimo, że dokumentacja ich nie przewiduje. Wynika to z zawodowego charakteru wykonywanych przez wykonawcę robót budowlanych czynności i przypisanego do nich określonego poziomu wiedzy i doświadczenia zawodowe­go. Jednakże nie jest usprawiedliwione oczekiwanie całkowitego wyłączenia możliwości domagania się wynagrodzenia za prace dodatkowe, zwłaszcza gdy dokumentacja technicz­na, która jest podstawą kalkulowania wynagrodzenia przez wykonawcę, zawiera błędy unie­możliwiające realizowanie zadania dla osiągnięcia założonego efektu końcowego. W przedmiotowej sprawie pozwana przygotowała dokumentację projektową oraz spe­cyfikację techniczną wykonania i odbioru robót budowlanych do tego stopnia niekompletną, że wadliwie opisała przedmiot zamówienia publicznego. Nie załączając dokumentacji branży drogowej do opisu przedmiotu zamówienia naruszyła wymogi z art. 31 ustawy PZP.

Pozwana Fundacja uznała ze spornej faktury kwotę 12.594,54 zł za wykonane roboty dodatkowe i w dniu 21.06.2011 r. uregulowała tę należność na rzecz powoda, co zdaniem Sądu oznacza, że miała świadomość, iż powód wykonuje roboty dodatkowe (niezaprojektowane i wynikające z wadliwej dokumentacji projektowej) i godziła się na to.

Odmowa zapłaty za pozostałe roboty dodatkowe spowodowała, iż pozwana została bezpodstawnie wzbogacona o kwotę wyliczoną przez biegłego E. F. (1), tj. 61.824,90 zł. Taką bowiem wartość wykonanych robót dodatkowych Sąd przyjął ostatecznie i zasądził. W pozostałym zakresie powództwo podlegało oddaleniu. W ocenie Sądu, w sprawie nie wykazano, że strony zawarły skuteczną umowę o wykonanie robót zamiennych (poza aneksem nr (...)) i umowę o roboty dodatkowe ponad kwo­tę 12.594,54 zł.

O kosztach postepowania Sąd orzekł na mocy art. 100 k.p.c.

Obie strony wniosły apelację od powyższego wyroku.

Powód zaskarżył go w części oddalającej powództwo w zakresie kwoty 11.204,07 zł, zarzucając:

1.  naruszenie przepisów postępowania tj. art. 233 § 1 k.p.c. w zw. 278 § 1 k.p.c. oraz w zw. z art. 285 § 1 k.p.c. poprzez dowolne ustalenie, że poza zakresem umowy o roboty budowlane nr (...) z dnia 26.08.2009 r. powód zrealizował jedynie roboty z branży drogowej o wartości wycenionej przez biegłego E. F. (1) na kwotę 61.824,90 w sytuacji gdy, ze zgromadzonych w sprawie dowodów, w tym w szczególności z pełnej, wyczerpującej i prawidłowo umotywowanej opinii biegłego A. M. wynika, że poza zakresem zobowiązania umownego wykonawcy znajdowały się również roboty ogólnobudowlane oraz roboty z branży zieleni (które nie były przedmiotem opinii biegłego E. F. (1)), w postaci:

a)  dodatkowych prac przy schodach zewnętrznych oficyny o wartości 1.911,84 zł netto,

b)  wykonania zamiennych drzwi w kotłowni oficyny o wartości 1.525,00 zł netto,

c)  dodatkowej ilość prac przy odtworzeniu ścian zewnętrznych dworu z bali modrzewiowych o wartości 3 441,99 zł netto,

d)  dodatkowej ilości prac przy ścinaniu i karczowaniu zagajników i krzaków parku o wartości 900 zł netto,

e)  wykonania przepustu wodnego 1.330,17 zł netto;

2.  naruszenie prawa materialnego tj. art. 405 k.c. poprzez jego niezastosowanie w odniesieniu do części roszczenia powoda odnoszącego się do wykonanych przez niego robót ogólnobudowlanych, oraz z branży zieleni w postaci:

a)  dodatkowych prac przy schodach zewnętrznych oficyny o wartości 1.911,84 zł netto,

b)  wykonania zamiennych drzwi w kotłowni oficyny o wartości 1.525,00 zł netto,

c)  dodatkowej ilość prac przy odtworzeniu ścian zewnętrznych dworu z bali modrzewiowych o wartości 3.441,99 zł netto,

d)  dodatkowej ilości prac przy ścinaniu i karczowaniu zagajników i krzaków parku o wartości 900 zł netto

e)  wykonania przepustu wodnego 1330,17 zł netto

o łącznej wartości brutto 11.204,07 zł, w sytuacji gdy roboty te, jako wykonane poza zakresem zobowiązania z umowy NT 2/Kr/2009 r. z dnia 26.09.2009 r. nie wchodziły w zakres ceny ryczałtowej, a zapłata za nie winna być dokonana w oparciu o przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu;

3.  naruszenie przepisów postępowania tj. art. 328 § 2 k.p.c. wskutek uzasadnienia wyroku w sposób niezgodny z powołaną normą, w tym w szczególności zaniechanie uzasadnienia przyczyn oddalenia powództwa w części dotyczącej robót ogólnobudowlanych oraz z branży zieleni wskazanych w opinii biegłego A. M., w efekcie czego, nie jest wiadome, czy powodem oddalenia powództwa w odniesieniu do tej części roszczenia była ocena wiarygodności i mocy dowodowej przeprowadzonych w sprawie dowodów, czy też, była ona wynikiem niezastosowania właściwego prawa materialnego.

Wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w pkt I poprzez zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kwoty 73 028,97 zł z ustawowymi odsetkami od 02.06.2011 r. oraz w pkt III poprzez orzeczenie o obowiązku poniesienia przez powoda kosztów sądowych w proporcji, w jakiej uległ stronie pozwanej, a nadto o zasądzenie o obciążenie pozwanej kosztami postępowania apelacyjnego według norm przepisanych.

Pozwany zaskarżył wyrok w części uwzględniającej powództwo (pkt I i IV), zarzucając mu:

1.  naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. przez dowolne uznanie, że powód wykonał roboty dodatkowe przez to, że wykonał korytowanie i warstwę odcinającą, ujęte w wiążącej strony umowie o roboty budowlane, ale w większym rozmiarze,

2.  bezzasadne zastosowanie w sprawie art. 405 k.c.,

3.  bezzasadne pominięcie w ocenie prawnej art. 455 k.c. w związku z art. 481 § 1 i § 2 k.c. przez uznanie, że wzbogacony pozostaje w opóźnieniu w zwrocie równowartości bezpodstawnego wzbogacenia wskutek wezwania do zapłaty wynagrodzenia z umowy.

Wniósł o zmianę wyroku w zaskarżonych częściach i oddalenie powództwa oraz obciążenie powoda kosztami postępowania za obie instancje, ewentualnie uchylenie wyroku w zaskarżonych częściach i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Suwałkach.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja pozwanego była uzasadniona niemal w całości, z kolei apelacja powoda podlegała oddaleniu.

Na wstępie rozważań wymaga wyeksponowania fakt, że umowa o roboty budowlane z 26.08.2009 r. została zawarta w trybie ustawy Prawo zamówień publicznych. Zgodnie z art. 144 ust. 1 P.z.p., zakazuje się istotnych zmian postanowień zawartej umowy w stosunku do treści oferty, na podstawie której dokonano wyboru wykonawcy, chyba że zamawiający przewidział możliwość dokonania takiej zmiany w ogłoszeniu o zamówieniu lub w specyfikacji istotnych warunków zamówienia oraz określił warunki takiej zmiany. W myśl ust. 2 tego artykułu, zmiana umowy dokonana z naruszeniem ust. 1 podlega unieważnieniu.

Przewidziana w art. 144 ust. 2 P.z.p. sankcja prawna unieważnienia umowy jest równoznaczna z nieważnością względną, ustalaną w drodze konstytutywnego wyroku Krajowej Izby Odwoławczej lub sądu. Wprowadzenie instytucji unieważnienia umowy (nieważności względnej), w sytuacji gdy jej zmiana zostanie dokonana z naruszeniem art. 144 ust. 2, umożliwia stosowanie przez uprawnione organy (Krajową Izbę Odwoławczą oraz sądy) sankcji unieważnienia umowy lub sankcji alternatywnych, określonych w art. 192 ust. 3 pkt 2 lit. b i c ("unieważnić umowę w zakresie zobowiązań niewykonanych i nałożyć karę finansową w uzasadnionych przypadkach, w szczególności gdy nie jest możliwy zwrot świadczeń spełnionych na podstawie umowy podlegającej unieważnieniu albo nałożyć karę finansową albo orzec o skróceniu okresu obowiązywania umowy w przypadku stwierdzenia, że utrzymanie umowy w mocy leży w ważnym interesie publicznym").

Przenosząc powyższe na grunt niniejszej sprawy, należało uznać, że „protokół” z dnia 20.09.2010 r. stanowiący w istocie aneks do umowy zasadniczej z 26.08.2009 r. był nieważny przede wszystkim ze względu na jego sprzeczność z art. 144 ust. 1 P.z.p. (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 27.03.2015 r., I ACa 175/14, LEX nr 1747517). Zawierał bowiem istotną modyfikację umowy, której możliwość wprowadzenia nie została przewidziana w ogłoszeniu o zamówieniu lub w specyfikacji istotnych warunków zamówienia. Zmianę umowy w tym zakresie wykluczał także § 5 ust. 2 i 3 umowy z 26.08.2009 r., w którym zastrzeżono wyraźnie, że wynagrodzenie ryczałtowe, o którym mowa w ust. 1 obejmuje wszystkie koszty związane z realizacją robót objętych dokumentacją projektową oraz specyfikacją techniczną wykonania i odbioru robót, w tym ryzyko wykonawcy z tytułu oszacowania wszelkich kosztów związanych z realizacją przedmiotu umowy, a także oddziaływania innych czynników mających lub mogących mieć wpływ na koszty; niedoszacowanie, pominięcie oraz brak rozpoznania zakresu przedmiotu umowy nie może być podstawą do żądania zmiany wynagrodzenia ryczałtowego określonego w ust. 1 niniejszego paragrafu.

Niezależnie od tego, należało też podzielić stanowisko Sądu pierwszej instancji, że podstawą stwierdzenia nieważności umowy w części dotyczącej uzgodnień objętych protokołem z 20.09.2010 r. był przepis art. 103 k.c. z uwagi na działanie w imieniu pozwanego rzekomego pełnomocnika ( falsus procurator) w osobie M. C. (1), której czynności nie zostały potwierdzone przez osobę prawną w imieniu której działała.

Roszczenia powoda o zapłatę za wykonanie prac dodatkowych, jak słusznie przyjął Sąd Okręgowy należało zatem rozpatrywać na gruncie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Aby jednak ustalić, czy do bezpodstawnego wzbogacenia doszło i w jakim zakresie, należało w pierwszej kolejności przeanalizować przedmiot umowy pierwotnej z 26.08.2009 r., która była ważna i obowiązywała.

W § 1 ust. 1 umowy strony uzgodniły, że jej przedmiotem jest rewitalizacja zabytkowego zespołu dworskiego w K., realizowana w ramach wyszczególnionych w nim projektów, zgodnie z ofertą z dnia 12.08.2009 r., stanowiącą załącznik do niniejszej umowy i zasadami wiedzy technicznej, przy czym szczegółowy zakres robót opisany został w SIWZ, w tym dokumentacji projektowej, przedmiarze robót i specyfikacjach technicznych wykonania i odbioru robót budowlanych. Jednocześnie, jak wskazano już powyżej, w § 5 ust. 2 i 3 strony określiły zakres robót, objętych wynagrodzeniem przyjętym w § 5 ust. 1, przy czym ryzyko niedoszacowania, pominięcia oraz braku rozpoznania zakresu przedmiotu umowy miało w pełni obciążać wykonawcę.

W świetle zacytowanych postanowień umownych, zdaniem Sądu Apelacyjnego, należało zgodzić się z pozwanym co do naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 233 § 1 k.p.c. w zakresie w jakim nieprawidłowo ocenił wydane w sprawie opinie biegłych A. M. i E. F., co ostatecznie doprowadziło go do wniosku, że powód wykonał prace dodatkowe w zakresie korytowania i wykonania warstwy odcinającej. W tym miejscu należy wyjaśnić, że żaden z aktów prawnych nie zawiera legalnej definicji pojęcia prac lub robót dodatkowych. Jest to pojęcie języka prawniczego, na gruncie którego roboty dodatkowe rozumie się jako świadczenia wykonywane poza istniejącym zobowiązaniem dotyczącym robót budowlanych, którego zakres określa projekt - art. 649 k.c. (por. wyrok SA w Białymstoku z 22.10.2015 r., I ACa 472/15, LEX nr 1927520). W niniejszej sprawie bezspornym było, że projekt, a w konsekwencji umowa pierwotna stron obejmowały zarówno korytowanie, jak i wykonanie odcięcia, ujęte w przedmiarze nr 7 „Rewaloryzacja parku: zieleń, drogi, ogrodzenia, oświetlenie terenu, pomost”. Wprawdzie, jak zauważył biegły E. F., na planie sytuacyjnym są podane rzędne, ale brak jest profili podłużnych i przekrojów poprzecznych, co nie pozwalało na precyzyjne obliczenie robót ziemnych, jednak nie może to prowadzić do wniosku, że pozwana wadliwie opisała przedmiot zamówienia, a zakres wykonanych przez powoda prac w tym obszarze wykracza poza uregulowanie umowne § 1 i 5 umowy. Prace związane z wykonaniem korytowania i warstwy odcinającej zostały ujęte w dokumentacji projektowej i przetargowej, ale w rozmiarze mniejszym niż okazało się to konieczne. Należało zatem uznać, że nie stanowiły one prac dodatkowych, lecz prace objęte umową zasadniczą, w której ustalone wynagrodzenie ryczałtowe obejmowało także ten zakres robót.

Wynagrodzenie ryczałtowe, które strony przyjęły w umowie z 26.08.2009 r. ze swej istoty jest niezmienne w toku realizacji umowy. Wyjątek przewiduje art. 632 § 2 k.c. w sytuacji tak znacznej zmiany stosunków, która prowadziłaby do rażącej straty po stronie wykonawcy, co w niniejszej sprawie nie miało miejsca.

Zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. okazał się też uzasadniony odnośnie kwestii wykonania przepustu wodnego i zamontowania drzwi stalowych do kotłowni o zwiększonych gabarytach, jednak nie z przyczyn w nim wskazanych, lecz z tego powodu, że Sąd pominął przy czynieniu ustaleń w tym zakresie opinię biegłego A. M., opierając się zasadniczo na opinii E. F., który tych prac nie oszacował, bowiem nie był to tego zobowiązany na mocy postanowienia dowodowego. Tymczasem zauważyć należy, że projekt zagospodarowania terenu, dokumentacja techniczna projektowa, ani kosztorys umowny nie przewidywał wykonania przepustu wodnego. Projekt budynku ani pozostała dokumentacja nie przewidywały też zamontowania drzwi stalowych do kotłowni o zwiększonych gabarytach. Prace te, zgodnie z powyższym, należało uznać za dodatkowe, czego pozwany, mimo generalnego wskazania w apelacji, że zaskarża wyrok Sądu pierwszej instancji w całości, nie kwestionował, koncentrując się na zagadnieniu korytowania i wykonania warstwy odcinającej. Sąd Apelacyjny, w oparciu o opinię biegłego A. M. (1), przyjął zatem wartość tych prac na kwotę 2.855,17 zł (1525 zł wykonanie drzwi - k. 135, 1330,17 zł wykonanie przepustu – k. 142) plus należny podatek od towarów i usług w stawce 23%, to jest 3.501,86 zł brutto.

Bezzasadnym w powyższym zakresie okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 405 k.c. Jako, że stron nie łączyła ważna umowa w zakresie realizacji wymienionych prac, za postawę prawną zasądzenia ich równowartości, Sąd trafnie przyjął przepisy art. 405 k.c. w zw. z art. 410 k.c. Porozumienie stron dotyczące wykonania prac dodatkowych z 20.09.2010 r. ujęte w protokole z tej daty, jak już wyjaśniono, było nieważne. W konsekwencji powód świadczył w zakresie wykonania drzwi stalowych do kotłowni i przepustu wodnego bez ważnej przyczyny prawnej, spełniając tym samym świadczenie nienależne w rozumieniu art. 410 § 2 k.c., do którego na mocy art. 410 § 1 k.c., stosuje się art. 405 k.c. i nast. dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia.

Zasadnym okazał się zarzut naruszenia art. 455 k.c. w zw. z art. 481 § 1 i 2 k.c., jednak wbrew twierdzeniom apelacji, przyjętą przez Sąd datą wymagalności odsetek nie był dzień upływu terminu do realizacji świadczenia w wyniku wezwania do zapłaty, lecz upływ terminu płatności faktury VAT nr (...). Skoro podstawą roszczeń powoda były przepisy o nienależnym świadczeniu (stosowane odpowiednio przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu), to nie można twierdzić, że wzbogacony pozostaje w zwłoce równowartości nienależnego świadczenia w oparciu o termin wynikający z nieważnej umowy. W ocenie Sądu Apelacyjnego roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego stało się wymagalne w dniu 16.02.2013 r. W tym dniu upłynął bowiem termin jego płatności zakreślony przez powoda w wezwaniu z 08.02.2013 r. (k. 30-31) na mocy art. 455 k.c. Powód wskazał w nim, że domaga się wynagrodzenia za roboty dodatkowe, nie podając wszakże podstawy prawnej żądania, a jedynie okoliczność faktyczną z której ono wynikało.

W konsekwencji powyższych rozważań i wniosków, apelację powoda należało uznać za niezasadną w całości. Opierając się na przyjętym przez Sąd Apelacyjny rozumieniu prac dodatkowych, w kontekście umowy z 26.08.2009 r. i omówionej przez biegłego A. M. w opiniach dokumentacji projektowej i pozostałej złożonej w toku postępowania o udzielenie zmówienia publicznego, brak jest podstaw, by przyjąć, że dodatkowe prace przy schodach zewnętrznych oficyny, dodatkowa ilość prac przy odtworzeniu ścian zewnętrznych dworu z bali modrzewiowych oraz dodatkowa ilość prac przy ścinaniu i karczowaniu zagajników i krzaków parku, spełniały wskazane powyżej kryterium. Biegły A. M. w swoich opiniach (zasadniczej i uzupełniających) wskazywał, że prace te lub potrzeba ich ewentualnego wykonania były generalnie przewidziane w dokumentacji projektowej, jednak nieprecyzyjnie, bądź w mniejszym zakresie, niż finalnie okazało się to konieczne (k. 134-139, 180-183, 239-242). W tym zakresie opinia ta ostatecznie nie była kwestionowana. Z kolei opinia biegłego E. F. nie dotyczy tego zagadnienia, jako sporządzona w zakresie robót ziemnych z wyłączeniem branży zieleni i budowlanej.

Wobec powyższego, punktem odniesienia dla oceny zasadności roszczeń powoda w omawianym zakresie jest przeanalizowana powyżej szczegółowo treść umowy z 26.08.2009 r., w której nie przewidziano możliwości jej modyfikacji, a jako formę rozliczenia przyjęto wynagrodzenie ryczałtowe ze wszystkimi tego konsekwencjami, o czym także już była mowa. W konsekwencji apelacyjne zarzuty naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 278 § 1 k.p.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c., zasadzające się na przeciwnym od przyjętego przez Sąd rozumienia prac dodatkowych straciły aktualność i należało je uznać za bezzasadne.

W kwestii zarzutu naruszenia art. 405 k.c., aktualne pozostają natomiast argumenty przedstawione przy ocenie apelacji pozwanej, których ponowne przytaczanie w tym miejscu stanowiłoby zbędne powtórzenie.

Reasumując, Sąd Apelacyjny orzekł jak w punkcie pierwszym sentencji, na mocy art. 386 § 1 lit. a k.p.c. Zmiana rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego, prowadząca do oddalenia powództwa niemal w całości (98,06%), skutkowała zmianą jego orzeczenia w zakresie nieuiszczonych kosztów sądowych – punkt pierwszy lit. b - w oparciu o art. 98 k.p.c. i w zakresie kosztów procesu poniesionych przez pozwanego - punkt pierwszy lit. c - w oparciu o art. 98 k.p.c. w zw. z § 6 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. 2002 Nr 163, poz. 1349). O kosztach postępowania odwoławczego orzeczono zaś zgodnie z art. 100 k.p.c. w zw. z § 6 pkt 6 i § 12 ust.1 pkt. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. 2002 Nr 163, poz. 1349), przy uwzględnieniu zasady proporcjonalnego udziału stron w kosztach postępowania, przyjmując, że powód przegrał sprawę w 94%.

(...)