Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Białymstoku

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 12 października 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący	: Sędzia	Magdalena Natalia Pankowiec
Protokolant	:	Łukasz Patejuk

po rozpoznaniu w dniu 12 października 2022 r. w Białymstoku na rozprawie

sprawy z powództwa M. P.

przeciwko (...) Bankowi (...) S.A. w K.

o zapłatę i ustalenie

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku

z dnia 24 listopada 2021 r. sygn. akt I C 1640/21

I.  prostuje oczywistą niedokładność w oznaczeniu przedmiotu sprawy w komparycji zaskarżonego wyroku wpisując po słowach „o zapłatę” słowa „i ustalenie”;

II.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie II o tyle, że zasądza ustawowe odsetki od dnia 24 listopada 2021 r.;

III.  oddala apelację powódki w pozostałym zakresie i apelację pozwanego w całości;

IV.  zasądza od pozwanego na rzecz powódki kwotę 9.100 tytułem zwrotu kosztów postępowania w instancji odwoławczej.

(...)

Sygn. akt I ACa 132/22

UZASADNIENIE

Powódka M. P., wniosła początkowo o zasądzenie od pozwanego, (...) Banku (...) S.A. w K.: 386.992,42 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 6 stycznia 2019 r. do dnia zapłaty. Ewentualnie zażądała 103.400 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia złożenia pozwu do dnia zapłaty. W każdym z tych przypadków wniosła o zasądzenie kosztów postępowania według norm przepisanych. Podniosła m.in., że zawarła z pozwanym umowę kredytu indeksowanego do (...) na sfinansowanie celu mieszkaniowego. Zawarto w niej klauzule niedozwolone. Zgodnie z tymi postanowieniami rozmiar zobowiązania był wyznaczany przy użyciu przelicznika kursowego, który określał wyłącznie Bank. Skoro kredytobiorca mógł dowolnie kształtować rozmiar świadczeń, to umowa była nieważna. Powódka domagała się zwrotu nienależnych świadczeń, jakie uiściła w okresie od 10 lutego 2009 r. do dnia złożenia pozwu, to jest do 7 tycznia 2019 r. Ewentualnie, gdyby Sąd uznał że umowa jest ważna bez mechanizmu indeksacyjnego, żądała zasądzenia nadwyżki między tym co dała w wykonaniu zobowiązania a kwotą należną.

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa oraz zasądzenie na jego rzecz kosztów procesu według norm przepisanych. Podniósł zarzut przedawnienia roszczenia pieniężnego.

W wyroku z 24 czerwca 2020 r. Sąd Okręgowy: oddalił powództwo (pkt I) i zasądził od powódki na rzecz pozwanego 10.817 zł tytułem zwrotu kosztów procesu (pkt II).

P. złożyła apelację od całości powyższego orzeczenia.

W wyroku z 16 lipca 2021 r. Sąd Apelacyjny uchylił zaskarżone rozstrzygnięcie i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania. Z uzasadnienia tego orzeczenia wynikało, że powódka zawarła umowę działając jako konsument; a znajdujące się w tej czynności prawnej klauzule przeliczeniowe: nie zostały indywidualnie uzgodnione; dawały bankowi dowolność w ustalaniu kursu (...); były niezgodne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszały interes kredytobiorcy; dotyczyły świadczeń głównych i sformułowano je nietransparentnie; a w rezultacie miały abuzywny charakter.

Po przekazaniu sprawy Sądowi Okręgowemu powódka, w piśmie procesowym z 7 października 2021 r., zmodyfikowała powództwo główne. Wniosła o: zasądzenie od pozwanego 476.465,22 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 6 stycznia 2019 r. (co do 386.992,42 zł) i od 7 października 2021 r. (co do 89.472,80 zł) do dnia zapłaty tytułem tego co nienależnie świadczyła w okresie od 10 lutego 2009 r. do 7 października 2021 r.; a także o ustalenie, że umowa z 29 grudnia 2008 r. jest nieważna. Zmodyfikowała też powództwo ewentualne. Na wypadek gdyby sporna czynność prawna była ważna, zażądała: zasądzenia na jej rzecz 128.600 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 7 stycznia 2019 r. (co do 103.400 zł) i od 7 października 2021 r. (co do 25.200 zł) do dnia zapłaty; a także ustalenia, że bezskuteczne są postanowienia zawarte w §1 ust. 1 zd. 2, § 2 ust. 4, § 4 ust. 1 zd. 2 i zd. 4, § 4 ust. 9 umowy.

Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy, w wyroku z 24 listopada 2021 r.: ustalił, że umowa z 29 grudnia 2008 r. jest nieważna (pkt I); zasądził od pozwanego na rzecz powódki 476.465,22 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od uprawomocnienia się orzeczenia do dnia zapłaty (pkt II); oddalił powództwo w pozostałym zakresie (pkt III) i zasądził od pozwanego na rzecz powódki 11.817 zł tytułem zwrotu kosztów procesu (pkt IV).

Powyższe rozstrzygnięcie wydano w oparciu o następujące ustalenia faktyczne.

W dniu 29 grudnia 2008 r. strony zawarły umowę kredytu indeksowanego kursem (...). Skredytowana kwota wynosiła 527.923,40 zł (§ 1 ust. 1) i była przeznaczona na spłatę kredytów przeznaczonych na cele mieszkaniowe. Saldo zadłużenia było wyrażone w (...), a spłata miała następować w złotych wedle kursów odpowiednio kupna i sprzedaży (...) zawartych w tabeli obowiązującej w Banku (§ 4 ust. 1). Powódka oświadczyła też m.in., że jest świadoma ryzyka kursowego (§ 7).

W piśmie z 20 grudnia 2018 r. powołała się na nieważność spornej czynności prawnej i skierowała wezwanie do zwrotu spełnionych przez nią rat, prowizji i opłat.

W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy zważył, że klauzule przeliczeniowe, znajdujące się w stosunku umownym, były abuzywne. Powódka zawarła umowę jako konsument (art. 22 ¹ k.c.). Nie miała wpływu na kształt spornych postanowień. Zawarto je we wzorcu umownym i były nieuzgodnione indywidualnie. Odsyłały do tabeli kursów Banku, a w konsekwencji nie precyzowały zasad przeliczania (...) na złote. Kredytodawca przyznał sobie zatem prawo do jednostronnego regulowania wysokości rat i całej wierzytelności. To zaś, oceniając wedle stanu z chwili zawarcia umowy, było niezgodne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszało interes inicjatorki postępowania. W konsekwencji klauzule przeliczeniowe nie wiązały od samego początku. Jak wynika z orzecznictwa (...), nie powinny być zastępowane innymi normami. Kontrakt, w braku powyższych postanowień, był nieważny. Powódka miała interes prawny w żądaniu ustalenia tej okoliczności. Zasadne było też roszczenie o zwrot tego, co świadczyła w wykonaniu nieważnej umowy. Zasądzone świadczenie główne stanie się wymagalne dopiero z momentem roztrząśnięcia o nieważności. Z tych względów odsetki należały się za okres od uprawomocnienia wyroku. O kosztach procesu orzeczono w oparciu o art. 98 § 1 k.p.c.

Apelację od powyższego wyroku złożył pozwany. Zaskarżył to orzeczenie w całości. Zarzucił naruszenie:

1.  art. 233 § 1 k.p.c. poprzez ustalenie, że postanowienia dotyczące indeksacji nie były indywidualnie uzgadniane, podczas gdy m.in. samodzielna decyzja powódki o zawarciu umowy kredytu indeksowanego kursem (...) oraz umożliwienie zapoznania się z treścią umowy przed podpisaniem, prowadzi do odmiennego wniosku;

2.  art. 233 § 1 k.p.c. poprzez pominięcie informacji zawartych w: § 4 ust. 1 i § 7 ust. 1 lit. e umowy, a także w dokumencie p.t. „Oświadczenia wnioskodawcy – załącznik do wniosku o kredyt indeksowany kursem (...), i błędne ustalenie, że pozwany nienależycie wywiązał się z obowiązku udzielenia rzetelnej informacji w zakresie kosztów ryzyka związanego z kredytem;

3.  art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przyjęcie, że mechanizm indeksacji nie odwoływał się do obiektywnych wskaźników i nie określał szczegółowego sposobu ustalania kursu (...), podczas gdy z zawartego w odpowiedzi na pozew opisu oraz dowodów z „tabeli porównawczej kursu walut pozwanej z fixingiem NBP”, wynika, że wyznaczane przez nią kursy i ich wahania są uzależnione od czynników rynkowych i ekonomicznych o charakterze obiektywnym oraz są oparte na metodzie stosowanej przez NBP;

4.  art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przyjęcie, że sporne postanowienia dotyczące mechanizmu indeksacji nie były transparentne;

5.  art. 233 § 1 k.p.c. poprzez pominięcie, że, co wynika ze złożonego przez pozwanego „Rozliczenia kredytu powódki”, w okresie objętym żądaniem pozwu spłaciła 468.161,99 zł, a nie 476.465.22 zł, jak przyjął Sąd;

6.  art. 385 ¹ § 1 k.c. poprzez uznanie, że sporne postanowienia umowne mają niedozwolony charakter;

7.  art. 189 k.p.c. poprzez uznanie, że powódka posiada interes prawny w żądaniu ustalenia nieważności umowy, podczas gdy przywoływana przez nią niepewność stanu prawnego lub prawa nie jest obiektywna;

8.  art. 385 ² k.c. w zw. z art. 4 ust. 1 Dyrektywy 93/13 poprzez przyjęcie, że postanowienia określające zasady przeliczenia wypłaconego kapitału oraz rat wedle kursów (...) z tabeli stanowią niedozwolone postanowienia umowne, choć nie uwzględniono wszystkich okoliczności towarzyszących zawarciu umowy, w szczególności: rynkowości stosowanych kursów i należytego poinformowania powódki o ryzyku kursowym;

9.  art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 w zw. z art. 385 ¹ § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 58 § 1 k.c. oraz art. 358 § 2 k.c. poprzez przyjęcie, że umowa kredytowa, po wyłączeniu postanowień wprowadzających mechanizm indeksacji, nie może obowiązywać i jest nieważna, podczas gdy w wyniku eliminacji postanowień, które zawierają odesłanie do kursu (...), powstałe luki zostały uzupełnione w oparciu o art. 358 § 2 k.c.;

10.  art. 410 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 405 k.c. poprzez pominięcie, że do wzajemnych rozliczeń stron nieważnej umowy kredytu powinna znaleźć teoria salda, zgodnie z którą zwrotowi podlega nadwyżka na rzecz kontrahenta, który świadczył większą kwotę.

Z uwagi na powyższe wniósł: o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości. Ewentualnie zażądał uchylenia powyższego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Apelację od wyroku złożyła też powódka. Zaskarżyła to orzeczenie w zakresie, w jakim Sąd Okręgowy oddalił powództwo o zasądzenie odsetek. Zarzuciła naruszenie art. 481 §1 k.c. w zw. z art. 455 k.c. poprzez uznanie, że odsetki za opóźnienie przysługują jej dopiero od dnia uprawomocnienia się wyroku. Z uwagi na powyższe wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie odsetek zgodnie z żądaniem głównym powództwa.

Obie strony wniosły o oddalenie apelacji przeciwnika procesowego oraz o zasądzenie kosztów postępowania odwoławczego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje.

Apelacja powódki była częściowo zasadna, zaś środek odwoławczy pozwanego podlegał oddaleniu w całości.

Sąd Apelacyjny zaaprobował i przyjął za własne ustalenia faktyczne, na jakich oparto zaskarżone orzeczenie (art. 387 § 2 ¹ pkt 1 k.p.c.). Co prawda pozwany zgłosił zarzuty naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., niemniej, o czym będzie jeszcze mowa, okazały się one nietrafne. Z tych względów zostały ocenione wraz z tą częścią jego apelacji, która dotyczyła materialnej podstawy zaskarżonego rozstrzygnięcia. Poddano ją analizie w pierwszej kolejności, bo była dalej idąca niż środek odwoławczy powoda.

Jak wynikało z art. 386 § 6 k.p.c., przy jej rozpoznaniu, w zakresie w jakim m.in. nie doszło do zmiany stanu faktycznego, Sąd Apelacyjny był związany oceną prawną wyrażoną w uzasadnieniu swojego rozstrzygnięcia o uchyleniu wyroku pierwszoinstancyjnego i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania.

W orzeczeniu kasatoryjnym przesądzono m.in., że: sporna czynność prawna nie została indywidulanie uzgodniona; Bank miał na jej podstawie możliwość dowolnego określania kursów (...) służących do określania świadczeń stron; a umowne klauzule kursowe nie były transparentne. Nie były więc zasadne zarzuty, błędnie sformułowane jako dotyczące naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., w których pozwany kwestionował powyższe oceny prawne (zarzut: 1, 3, 4). Stanowiły one jedynie powielenie stanowiska, jakie zajął przed Sądem Okręgowym w toku pierwszego rozpoznania sprawy (np. w odpowiedzi na pozew na s.: 8 – 11 co do kwestii indywidualnego uzgodnienia postanowień; 5 – 8 co do kwestii możliwości dowolnego ustalania kursów; 11 – 14 co do kwestii transparentności klauzul przeliczeniowych). Od momentu uchylenia rozstrzygnięcia kończącego to postępowanie nie dokonano też ustaleń i nie przeprowadzono dowodów na fakty, które podważyłyby istnienie unormowanych w k.c. przesłanek abuzywności. Po uchyleniu wyroku pierwszoinstayjnego powódka zeznała co prawda, że wykonywała działalność gospodarczą, ale, wbrew temu co twierdził pozwany (pismo procesowego, k. 520 – 522), nie dowodziło to niekonsumenckiego charakteru umowy kredytu. W szczególności nie było kwestionowane, że w aktywności ekonomicznej pozostawała nie w 2008 r., to jest w relewantnym dla kwestii abuzywności momencie zawarcia spornej czynności prawnej, ale między 2018 a 2021 r. (zeznania powódki k. 518 v). Z tych względów zachowała moc wiążącą teza oraz jej motywy, jakie wyrażono w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego z 16 lipca 2021 r., że klauzule przeliczeniowe dawały pozwanemu możliwość arbitralnego wpływu na rozmiar świadczeń umownych, co było sprzeczne z dobrymi obyczajami i w sposób rażący naruszało interes konsumenta, a tym samym postanowienia te miały charakter abuzywny. Czyniło to niezasadnymi zarzuty apelacji, w których przeciwnik procesowy powódki kwestionował powyższą ocenę prawną (zarzut 6, 8) – w istocie powielając argumenty przywołane w chwili, gdy wydawano orzeczenie kasatoryjne (np. w odpowiedzi na pozew).

Opisane wyżej okoliczności przemawiały za zasadnością stanowiska Sądu Okręgowego i inicjatorki postępowania, że postanowienia niedozwolone nie wiązały stron (art. 385 ¹ § 2 k.c.).

Tak ukształtowany stosunek prawny nie podlegał sanowaniu w oparciu o zasady unormowane w art. 56 k.c. Wniosek taki płynął m.in. z analizy wyroku (...) z października 2019 r. wydanego w sprawie C 260/18. Stwierdzono w nim, że art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie wypełnieniu luk w umowie, spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, które przewidują, że treść czynności prawnej jest uzupełniana przez zasady słuszności lub ustalone zwyczaje (pkt 62 wyroku). Powyższa teza znalazła odzwierciedlenie również w polskim orzecznictwie (patrz np.: wyrok SN z 27 listopada 2019 r. II CSK 483/18; wyrok SN z 28 września 2021 r. I (...) 74/21). Do tożsamych z nią wniosków prowadziła wykładnia art. 56 k.c. Norma ta daje prymat tym elementom czynności prawnej, które zostały wprost wyrażone przez strony. Wyprzedzają one skutki opisane w przepisach dyspozytywnych oraz wynikające z zasad współżycia społecznego i zwyczajów (patrz: Legalis. red. E. Gniewek, P. Machnikowski. Kodeks cywilny. Komentarz. Wydanie 10. 2021 r., art. 56, nb 11; Legalis. red. M. Gutowski. Kodeks cywilny. Tom I–III. Komentarz. Wydanie 3. 2021 r., art. 56, nb 3). Z tych względów w przypadku bezskuteczności zapisu umownego, w sytuacji gdy został literalnie wprowadzony do umowy, unormowania wynikające z innych źródeł (przepisy dyspozytywne, zwyczaje, zasady współżycia społecznego) nie wchodzą do stosunku zobowiązaniowego i nie zastępują klauzuli nieobowiązującej.

Pozwany słusznie podniósł, że w orzecznictwie (...) dopuszcza się możliwość uzupełnienia umowy zawierającej postanowienie niedozwolone normą dyspozytywną (s. 16 apelacji). Chodzi jednak o przypadki, gdy: pozwala na to prawo krajowe; na skutek abuzywności umowa nie może dalej obowiązywać; a jej upadek byłby szczególnie niekorzystny dla konsumenta (patrz: wyroki (...) z: 3 marca 2020 r., C 125/18, pkt 61 i 64; 7 listopada 2019 r., C 349/18, pkt 70; 3 października 2019 r., C 260/18, pkt 32, 48; 26 marca 2019 r., C 70/17, pkt 56). Jedynie drugi z powyższych warunków został spełniony; nie zaktualizował się zaś pierwszy i trzeci z nich.

Chociaż bowiem umowa stron, o czym będzie jeszcze mowa, nie mogła funkcjonować bez niedozwolonych klauzul przeliczeniowych, to jednak jej upadek nie będzie szczególnie niedogodny dla powódki. (...) najczęściej utożsamia niekorzystne skutki braku związania stosunkiem kredytowym z tym, że cała wierzytelność kontraktowa zostaje postawiona w stan wymagalności, a wynikające z tego konsekwencje finansowe przekraczają możliwości konsumenta (patrz: wyrok (...) z: 20 stycznia 2021 r., C 269/19, pkt 34; 3 marca 2020 r., C 125/18, pkt 63). Pozwany nie wykazał, że taka sytuacja wystąpiłaby u jego przeciwniczki procesowej. Przeciwnie, kwota, jaką uiściła na jego rzecz od 8 stycznia 2009 r. do października 2021 r. włącznie (476.715,59 zł), stanowiła ponad 90% tego co otrzymał (527.923,40 zł). Co więcej, od tamtej daty do dnia zamknięcia rozprawy bezspornie w dalszym ciągu uiszczała świadczenia opisane w umowie. Sama też, jak wyraźnie zakomunikowała w swoich zeznaniach, była świadoma i akceptowała stan, w którym w przypadku upadku stosunku kredytu musiałaby dokonać rozliczenia z tytułu roszczeń o zwrot udostępnionego kapitału (zeznania k.518 v, 631).

Na zastosowanie w miejsce klauzul abuzywnych przepisów dyspozytywnych, bądź innych norm, nie pozwalał też krajowy porządek prawny, i to wedle stanu ocenianego w chwili orzekania.

Możliwości takiej, jak już wskazano, nie dawał art. 56 k.c. Także art. 385 ¹ § 2 k.c. stanowi, że w wyniku istnienia niedozwolonych postanowień umownych strony są związane umową w pozostałym – nie zaś w uzupełnionym przez inne unormowania – zakresie. Inne przepisy również nie przewidują takiego skutku. Przeciwnie, wynika z nich, że kontrakt obejmujący niewiążący zapis funkcjonuje bez tego postanowienia (np. przywołany już art. 385 ¹ § 2 k.c.). Także w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego prawidłowo się wskazuje, że niedozwolone klauzule przeliczeniowe dotyczące konsumenta nie mogą być zastąpione normą dyspozytywną, ani żadną inną, w tym wywiedzioną w drodze analogii (patrz: postanowienie SN z 6 lipca 2022 r. I CSK 3445/22; postanowienie SN z 23 czerwca 2022 r. I CSK 2815/22; postanowienie SN z 31 maja 2022 r. I CSK 2307/22; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 459/22; postanowienie SN z 29 grudnia 2021 r. I CSK 336/21; wyrok SN z 28 września 2021 r. I (...) 74/21; wyrok SN z 30 października 2020 r. II CSK 805/18; wyrok SN z 27 listopada 2019 r. II CSK 483/18).

Nawet gdyby przyjąć tezę przeciwną, to brak jest unormowania, którym można byłoby uzupełnić abuzywne fragmenty kontraktu. W szczególności funkcji takiej nie mógł pełnić art. 358 § 2 k.c. (zarzut 9 apelacji pozwanego). Przepis ten zaczął obowiązywać dopiero od 24 stycznia 2009 r., to jest po upływie dwóch miesięcy od zawarcia umowy. W okresie tym nie mógł posłużyć do ustalenia rozmiaru wypłaconego kapitału i spłacanych rat, bo co najmniej do chwili jego wejścia w życie miało zastosowanie prawo dotychczasowe (art. XXVI, lub art. L Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny, Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 94). Co więcej, gdyby nawet przyjąć odmienną tezę i uznać, że art. 358 § 2 k.c. w zmienionym brzmieniu mógł objąć umowę od początku, to jego zastosowanie także byłoby wykluczone. Chociaż bowiem strony ustaliły, że kwota kredytu i rat będzie oznaczana w (...), to jednak wyłącznie saldo umowne było wyrażone w tej walucie, gdyż wypłata i spłata mogła być dokonana tylko w złotych. Zastosowanie takiej konstrukcji nie oznaczało zatem, czego wymaga hipoteza art. 358 § 1 i § 2 k.c., że zobowiązanie wyrażono w walucie obcej. Zapatrywanie to jest ugruntowane w doktrynie i orzecznictwie (patrz: postanowienie SN z 19 października 2018 r. IV CSK 200/18; wyrok SN z 27 listopada 2019 r. II CSK 483/18; Legalis, red. K. Osajda. Prawo zobowiązań – część ogólna. System Prawa Prywatnego tom 5. Wydanie 3. 2020 r., Rozdział III, Nb 123).

Nie było też co prawda wykluczone, że w miejsce klauzul abuzywnych mogły wejść normy, nawet nieobowiązujące w chwili zawarcia spornego stosunku prawnego. Wymagałoby to jednak aprobaty strony powodowej i pozwanej (patrz: wyrok (...) z: 20 stycznia 2021 r., C 269/19, pkt 41; 3 października 2019 r., C 260/18, pkt 48). W niniejszej sprawie brak było takiego konsensusu.

W rezultacie na skutek wyeliminowania niedozwolonych i bezskutecznych postanowień zabrakło mechanizmu, w oparciu o który można byłoby ustalić, wedle wskaźnika umownego w postaci kursu kupna i sprzedaży (...), kwotę kapitału podlegającego spłacie, a także rozmiaru ustalanych na podstawie tej wartości rat kapitałowo – odsetkowych. Jak bowiem słusznie wskazał pozwany (s. 16 apelacji), umowa w dalszym ciągu zawierała nieabuzywne, a więc wiążące, postanowienia nakazujące dokonywanie indeksacji. W konsekwencji, na skutek wyeliminowania klauzul określających źródło wskaźników kursowych, zabrakło formuły, w oparciu o którą można byłoby ustalić wartość świadczeń. Gdyby zaś uznać, że na skutek abuzywności wszystkie postanowienia dotyczące indeksacji stały się bezskuteczne, to doszłoby w istocie do przekształcenia charakteru spornej umowy indeksowanej – w której kwota kredytu jest wstępnie podawana w pieniądzu krajowym i w nim jest wypłacona, ale następnie zostaje oznaczona w walucie obcej, po czym spłata powinna co do zasady nastąpić w złotych – w zobowiązanie nieindeksowane, a więc w inny podtyp stosunku kredytowego (co do cech umowy kredytu indeksowanego, patrz: wyrok SN z 9 października 2020 r. III CSK 99/18; wyrok SN z 30 września 2020 r. I CSK 556/18; wyrok SN z 10 maja 2022 r. (...) 694/22). Okoliczności te pozbawiały sporną czynność prawną jej istotnych składników, a nadto powodowały, że nie dało się utrzymać treści pierwotnych praw i obowiązków stron (patrz: wyrok (...) z 14 marca 2019 r. C 118/17, pkt 48, 52; wyrok z 3 października 2019 r. C 260/18, pkt 44; postanowienie SN z 6 lipca 2022 r. I CSK 3445/22; wyrok SN z 9 maja 2019 r. I CSK 242/18; wyrok SN z dnia 4 kwietnia 2019 r. III CSK 159/17; wyrok SN z 7 listopada 2019 r. IV CSK 13/19). Jeżeli tak, to zaistniały podstawy do uznania, że nie da się jej pozostawić w mocy (podobnie, patrz: postanowienie SN z 6 lipca 2022 r. I CSK 3445/22; postanowienie SN z 23 czerwca 2022 r. I CSK 2815/22; wyrok SN z 26 maja 2022 r. (...) 650/22; wyrok SN z dnia 10 maja 2022 r. (...) 382/22; wyrok SN z 10 maja 2022 r. (...) 694/22; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 975/22; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 415/22 – pkt 11 uzasadnienia; wyrok SN z 3 lutego 2022 r. (...) 459/22; wyrok SN z 27 listopada 2019 r. II CSK 483/18; uchwała SN z 15 września 2020 r. III CZP 87/19; wyrok z 29 października 2019 r. IV CSK 309/18). Podobna konkluzja wynikała z analizy orzecznictwa (...). Wprawdzie kładzie się w nim nacisk na to, by dążyć do utrzymania stosunku prawnego dotkniętego abuzywnością, ale jednocześnie podkreśla się, że granicą tej zasady jest stan, w którym, jak w niniejszej sprawie, dalsze obowiązywanie kontraktu nie jest prawnie możliwe zgodnie z normami wewnętrznymi państwa członkowskiego (patrz: np. wyrok (...) z 14 marca 2019 r. C 118/17 pkt 51; wyrok (...) z 29 kwietnia 2021 r. C19/20 pkt 64, 82, 83, 85, 89; wyrok (...) z 2 września 2021 r. C 932/19 pkt 49, 50). Zresztą także (...) stoi na stanowisku, że w sytuacji upadku mechanizmu kreującego ryzyko walutowe – a w spornej umowie tworzyły go m.in. klauzule ustalania kursu (...)niepewna” staje się obiektywna możliwość trwania całej więzi obligacyjnej (patrz: wyrok z 14 marca 2019 r. C 118/17, pkt 48, 52; wyrok z 3 października 2019 r. C 260/18, pkt 44).

Trzeba dodać, że kontrakt można byłoby pozostawić w mocy – uznając postanowienie niedozwolone za działające – niemniej wymagałoby to świadomej i dobrowolnej zgody (patrz: wyroki (...) z: 7 listopada 2019 r., C 349/18, pkt 66; 3 października 2019 r. C 260/18 pkt 53 i 56; 21 lutego 2013 r. C 472/11, pkt 35 i 36). Inicjatorka postępowania nie udzieliła takiej aprobaty. W toku niniejszej sprawy wyraźnie zakomunikowała, że nie chce utrzymania spornej czynności prawnej. Umowa upadła więc w całości.

W tym stanie rzeczy odpadła potrzeba odnoszenia się do zarzutów pozwanego, które dotyczyły oceny Sądu Okręgowego dotyczącej bezskuteczności czynności prawnej z uwagi na inną jeszcze przyczynę niż powyższa, to jest sprzeczność z zasadami współżycia społecznego w wyniku wadliwego poinformowania kredytobiorcy o ryzkach.

Wbrew temu co podniósł pozwany (zarzut 7), powódka spełniła, zawarte w art. 189 k.p.c., przesłanki konieczne do tego, żeby domagać się ustalenia. Interes unormowany w art. 189 k.p.c. będzie istniał, gdy wyrok ustalający umożliwi najpełniejszą ochronę jego sfery prawnej (patrz: wyrok SN z 18 czerwca 2009 r. II CSK 33/09). Powódka wykazała, że tak było w niniejszej sprawie. Tylko ustalenie nieistnienia pozwoliłoby na definitywnie uchylenie stanu niepewności co do bytu spornej umowy. Takie rozstrzygnięcie oddziaływałoby nie tylko na kwestię zasadność roszczeń z tytułu nienależnego świadczenia, lecz także na szereg innych istotnych dla powódki aspektów prawnych – np. pozbawiłoby pozwanego możności dochodzenia spełnienia długu opisanego w kontrakcie; czy też pozwoliłoby na dokonanie w księdze wieczystej wpisu o wykreśleniu hipoteki zabezpieczającej zobowiązanie kredytowe (patrz: postanowienie SN z 25 sierpnia 2011 r. II CSK 665/10). Skutek ten nie mógłby być osiągnięty w oparciu o samo powództwo o świadczenie.

W tych okolicznościach przysługiwało jej roszczenie z art. 410 k.c. Wbrew temu co podniósł pozwany (zarzut 10), z przepisów powszechnie obowiązującego prawa nie można wywieść podstawy do stosowania konstrukcji, która skutkowałaby wzajemnym skompensowaniem nienależnych świadczeń spełnionych przez niego i powódkę. Już samo wykonanie nieważnego zobowiązania jest źródłem roszczenia zwrotnego i z tych względów nie ma potrzeby ustalania, czy i w jakim zakresie accipiens został wzbogacany a solvens zubożony (patrz: uchwała SN z 16 lutego 2021 r. III CZP 11/20; wyrok SN z 11 grudnia 2019 r. V CSK 382/18; postanowienie SN z 1 marca 2018 r. I CSK 655/17). Oznaczało to, że powódka miała roszczenie o zwrot całości tego, co przekazała w wykonaniu spornej umowy. Do października 2021 r. włącznie uiściła: 468.401,84 zł z tytułu rat kapitałowo – odsetkowych, na taką bowiem kwotę Sąd Apelacyjny zsumował wartości wpłat wskazanych w przedstawionym przez pozwanego zestawieniu (k. 523 – 524); a także 8.313,75 zł tytułem prowizji. Ta ostatnia kwota była co prawda skredytowana, ale wyszła od kredytodawcy do majątku powódki (zestawienie wpłat k. 99), a tym samym, wbrew temu co podniesiono w apelacji pozwanego (zarzut 5), została uiszczona z aktywów inicjatorki postępowania. Łącznie przekazała więc na rzecz przeciwnika procesowego 476.715,59 zł. Sformułowane przez nią żądanie o zapłatę 476.465,22 zł było zatem zasadne.

Jak wynikało ze stanowiska prezentowanego przez Sąd Najwyższy, wymagalność powyższego roszczenia mogła powstać najwcześniej w momencie, w którym brak podstawy prawnej płatności spełnionych przez powódkę stał się definitywny (patrz: uchwała SN z 16 lutego 2021 r. III CZP 11/20; wyrok SN z 11 grudnia 2019 r. V CSK 382/18). Nastąpiło to 24 listopada 2021 r., a więc w dniu wydania wyroku pierwszoinstancyjnego kategorycznie przesadzającego o istnieniu wierzytelności z tytułu nienależnego świadczenia. Od tej daty, a nie od wniesienia oraz modyfikacji powództwa – jak podniosła inicjatorka postępowania w apelacji – należały się jej odsetki od zasądzonej kwoty (art. 481 § 1 k.c.).

Niezasadny był, sformułowany w I instancji, zarzut przedawnienia powyższych roszczeń głównych i ubocznych. Jak już wskazano, mogły stać się wymagalne nie wcześniej niż 24 listopada 2021 r. Nie wykazano więc, że rozpoczął się bieg terminu unormowanego w art. 118 k.c.

Mając to na uwadze Sąd Apelacyjny orzekł jak w pkt II sentencji na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. oraz jak w pkt III sentencji w oparciu o art. 385 k.p.c.

O kosztach postępowania drugoinstancyjnego rozstrzygnięto zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik sporu (art. 98 § 1 k.p.c.). Pozwany był stroną przegrywającą, bo jego apelacja nie doprowadziła do zmiany bądź uchylenia pierwszoinstancyjnego rozstrzygnięcia, w którym w całości uwzględniono żądanie zasądzenia świadczenia głównego. Powinien więc zwrócić przeciwniczce procesowej całość nakładów, jakie poniosła do celowego dochodzenia swoich praw (1.000 zł opłata od apelacji; 8.100 zł opłata za czynności pełnomocnika – § 2 pkt 7 w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie, Dz.U. z 2015 r. poz. 1800 ze zm.).

Z uwagi na powyższe orzeczono jak w pkt IV sentencji w oparciu o art. 108 § 1 k.p.c.

(...)